هنرشناسی جامعه و جامعه شناسی هنر
مرهمی برای تحمل شرایط سخت
علیرضا کریمی صارمی *
آغاز سخن : درباره هنر، پروازی است بر اندیشه انسان هایی که دو و نیم میلیون سال پیش در آفریقا حیات را آغاز کردند، اولین ابزارهای سنگی خویش را ساختند و در هزاره های بعد تصورات درونی خود را بر دیواره غارها نگاشتند. سرآغازی با پیدایش انسان نئاندرتال و انسان هوشمند. تصور اینکه انسان در۲۰۰ هزار سال پیش چگونه می زیسته و جهان پیرامون خود را چگونه می دیده جای بسی شگفتی است. محققین و پژوهشگران بسیاری در سراسر جهان طی سال ها تلاش کرده اند تا به سوالات بسیاری در این خصوص پاسخ دهند. برای این منظور علم مردم شناسی را از راه باستان شناسی مورد پژوهش قرار دادند. ویل دورانت در کتاب تاریخ تمدن، اشاره به کشف غار آلتامیرا در شمال اسپانیا مربوط به حدود ۱۶ هزار سال پیش از میلاد و نمونه هایی از هنر انسان آن زمان دارد. نقش یک گاو وحشی که بسیار خوب رسم و رنگ آمیزی شده نمونه ای از هنر انسان های هوشمند است. شاید این نقاشی ها را باید نماینده هنر اصیلی بدانیم که با ابتکار و به منظور ایجاد بیان ذهنیت، ازسوی انسان هوشمند برای ما به یادگار گذاشته شده است. انسان هایی که با توجه به آثار به جای مانده دارای اندیشه و تفکر بودند. چه خلاقیت در ساخت وسایل کاربردی از سنگ برای دفاع از خود و خانواده و چه ترسیمی چشمگیر از حیوانات پیرامون خویش.
در پژوهش های گسترده انجام شده همچنان سوالات بسیاری بی پاسخ مانده، به طور مثال تصویری شگفت انگیز نه هزار ساله از نقش دست های حک شده روی دیواره سنگی غاری به نام دست ها (Hands Cave) در آرژانتین که گویی این دست های بی جان در طلب چیزی به سوی بیننده دراز شده اند و شاید نوعی از زندگی گروهی در آن زمان را نشان می دهد. منظور مقاله پرداختن صرف به تاریخ تمدن بشری نیست اما مطالب نگاشته شده می تواند پیش درآمدی برای پرداختن به هنرشناسی جامعه ای دیرین باشد که شاید ناخواسته تصاویر و اشیایی هنری خلق کرده اند و امروزه پرداختن به آنها به پژوهشگران و دیرین شناسان کمک های شایانی برای شناخت هنر می کند. اما آنچه در کتاب های مختلف تاریخی به آن اشاره شده، علاقه غریزی انسان های اولیه به زندگی گروهی است زیرا آنها خود پایه گذار اجتماعی کوچک بوده اند. شاید تمام این رفتارهای گروهی و استفاده از رنگ های زرد و قرمز و آبی برای آرایش و زیبایی بوده و شاید هم ترساندن دشمن و شاید تمام اینها را از حیوانات و طبیعت پیرامون خود آموخته باشند. آنچه به صورت قطعی می توان گفت این است که انسان های دیرین، از بانگ و چهچهه حیوانات و جستن و منقار کوفتن آنها تقلید کرده و از این میان به آواز و رقص پی برده اند.(۱)
بنابر این باید گفت که نخستین علت پیدایش هنر علاقه انسان های دیرین به زیبا نمودن خود بوده است. (۲)
در پی این فراز و فرودهای هزاران ساله و تکاملی بی نظیر، حس قدرت طلبی و ثروت افزونی، انسان را به جنگجویانی بی رحم و حاکمانی سنگدل بدل کرد تا آنکه عصر جدید آغاز شد. حدود سال ۱۴۰۰ میلادی آنچه مهم به شمار می آمد عبارت بود از استقلال، توانایی، عقل، دانش و مهارت. در این میان دیگر از کسی نمی پرسیدند که چه مقام، چه حرفه و چه دینی داری یا اهل کدام کشوری، بلکه نخست می پرسیدند بگو که چه کاری می توانی انجام بدهی. در رنسانس یا نوزایش بود که عصری نوین برای تغییراتی اساسی در تفکر و اندیشه انسان ها به وقوع پیوست. (۳)
آنها زیبایی تازه ای را در جهان، در آسمان و درختان، در انسان ها، در گل ها و جانوران کشف کردند و همواره به دنبال اختراعاتی جدید همچون فن چاپ بودند. در میانه قرن هجدهم، گویی جهانی نو به دور از تعصبات و کج روی های قرون وسطایی، انسان را به زندگی مدرن فرا خواند. جامعه با تعریفی مشخص شکل گرفت و منجر به تشکیل نهادهای اجتماعی شد. از این رو، شهرها توسعه یافتند و دارای نظم و نظامی جدید شدند.
«آنتونی گیدنز معتقد است: توسعه شهرهای امروزی تاثیر بسیار زیادی، نه تنها بر عادات و شیوه های رفتار، بلکه بر الگوهای اندیشه و احساس داشته است. در این میان می توان پیدایش جنبش های اجتماعی را کوششی جمعی برای پیشبرد منافع مشترک، یا تامین هدفی مشترک، از طریق عمل جمعی خارج از حوزه نهادهای رسمی تعریف کرد.» (۴)
بایسته ذکر است که با توجه به گسترش شهرها و ایجاد جامعه ای نوین، استفاده از عوامل فرهنگی و هنری، در ارتقای سطح شعور و بینش افراد جامعه نقشی اساسی ایفا می کند.
« شخصیت و بینش ما شدیدا متاثر از جامعه ای است که هر یک از ما به طور اتفاقی در آن زندگی می کنیم. در عین حال، در رفتارهای هر روزمان زمینه های فرهنگی و اجتماعی را که فعالیت های مان در آنها رخ می دهند فعالانه بازآفرینی می کنیم و از نو شکل می دهیم.»، «پس شخصیت افراد از برخی جهات محصول تمدن و نهادهای اجتماعی است، یعنی شخصیت مطابق الگوی جامعه شکفته می شود و رشد می کند.» (۵) از این رو است که متولیان فرهنگ و هنر در جوامع مترقی و پیشرفته همواره از گسترش هنر برای رسیدن به نوآوری و خلاقیت و ایجاد جامعه ای ایده آل بهره برده اند. به طور مثال با طراحی و ساخت موزه ها، نمایشگاه ها و جشنواره های مختلف هنری و مراکز تخصصی آموزشی هنر، جامعه را تشویق می کنند تا در این رخدادها به منظور تقویت نگاه بصری و فرصتی برای تفکر و اندیشیدن حضور یابند، زیرا هنر از جانمایه زندگی اجتماعی می آید و یکی از عوامل اصلی در حیات اجتماعی است.
بی تردید تعداد زیادی از افراد جامعه امروز ایران حتی آنهایی که تحصیلات عالی دارند یا در قشر مرفه و متوسط جامعه جای می گیرند با هنر بیگانه هستند زیرا آنچنان که شایسته است با برنامه ای مدون آموزش ندیده اند و آشنایی با هنر ندارند، چراکه سردمداران از اینکه هنر چه نقش حیرت آوری را می تواند در مدیریت زندگی شهری جهت ایجاد تغییرات اساسی در تفکر و اندیشه، آگاهی بخشی، اصلاح ساختاری سیستم جامعه و به تبع آن اصلاح رفتار اجتماعی و آرامش روحی و روانی شهروندان یک جامعه ایفا کند، غافل هستند.
«اگر به نقش هنر در جامعه بیندیشیم به درکی خواهیم رسید که جامعه چگونه کار می کند. نگرش کلی یک جامعه به هنر گویای مطالب بسیاری درباره آن جامعه خواهد بود. با بررسی نقش هنر در یک جامعه مشخص، می توان خط سیر امور و عملکرد آن جامعه را فهمید. آیا در جامعه مورد نظر، هنر در اشکال گوناگون آن، نقش محوری دارد یا صرفا در حاشیه است؟ آیا طیف های مختلف مردم در تولید هنر مشارکت دارند یا منفعلند؟ آیا مخاطبان هنرهای خاص متعلق به اقشار مختلف جامعه اند یا فقط به گروه های مشخص تعلق دارند؟ آیا اشکال هنری در دسترس همگانند یا فقط ملک مطلق نخبگانی ممتازند؟
با پاسخ به این گونه پرسش ها می توان به جنبه های مهمی از ماهیت یک جامعه پی برد. به بیان دیگر، تامل در هنر یکی از مناسب ترین شیوه های تامل در جامعه است. با بررسی روابط هنر و جامعه می توان هنر را به طرزی عمیق تر و بهتر از آنچه معمولا از طریق دیگر امکان پذیر است، فهمید. این اصلی ترین ادعای جامعه شناسی هنر است.» (۶)
نقش ویژه هنر این نیست که درهای باز را در هم شکند، بلکه وظیفه اش این است که کلید درهای بسته باشد؛ زیرا هنگامی که هنرمند از واقعیات نو پرده بر می دارد، تنها به خاطر خودش نیست؛ برای دیگران و برای تمام کسانی است که مایلند بدانند در چه دنیایی زندگی می کنند، از کجا می آیند و به کجا می روند. (۷)
هنر همچون مرهمی است برای تحمل شرایط سخت، شرایطی که عده ای به آن دچار شده اند و امکان بهبود یا گذر از آنها به سادگی وجود ندارد.
دوباتن و آرمسترانگ (۸) می گویند: هنر به خودی خود خوب یا بد تلقی نخواهد شد، بلکه تا آنجا که به جبران ضعف های ما کمک کند برای ما خوب یا بد خواهد بود، این کارکرد درمانی هنر است.
اما در اینجا سوالاتی مطرح می شود:
هنر شناسی جامعه امروز ایران به چه میزان است؟ سازمان های متولی در عرصه فرهنگ و هنر در باب هنر شناسی و اهمیت هنر چه نقشی دارند؟ سالانه چه میزان از اعتبارات مالی کشور صرف زیرساخت های فرهنگی و هنری جهت هنر شناسی جامعه می شود؟ آیا سیستم فرهنگی و هنری کشور اعتقاد به تقویت فرهنگ و گسترش هنر به منظور ایجاد فضایی مترقی در جامعه دارد؟ آیا متصدیان فرهنگ و هنر چشم اندازی زمان بندی شده را طراحی و تبیین کرده اند؟
بدون داشتن دیدگاهی جامعه شناختی درک ما از هنر، جامعه و خودمان درکی ناقص و معیوب خواهد بود. مطالعه جامعه شناختی هنر، در بنیادی ترین سطح آن، به معنای بررسی روابط هنر و جامعه است.
جامعه شناسی هنر به طور مشخص این پرسش را مطرح می کند که نهادها و روابط اجتماعی چگونه بر تولید، توزیع و درک و دریافت آثار هنری تاثیر می گذارند؟ (۹)
شرایط اجتماعی درک و دریافت هنری از محوری ترین پرسش های پیر بوردیو جامعه شناس معروف فرانسوی در جامعه شناسی هنر از اواسط دهه ۱۹۶۰ بوده است. بوردیو (۱۰) در عشق به هنر (۱۱) عوامل تاریخی و اجتماعی را تحلیل می کند که نقشی تعیین کننده در شکل دهی به علایق کاملا متفاوت طبقات اجتماعی مختلف بازدیدکننده از نگارخانه های هنری و نیز تمجید از هنر/ فرهنگ والا دارند. از دید او آثار هنری پیام هایی هستند که کشف و تفسیر رمزگان آنها نیازمند شناخت قبلی است. تحقیق پیمایشی او نشان می دهد که اعضای طبقه کارگر و افراد دارای ذهنیت دهقانی کمتر به دیدن نگارخانه ها می روند و سبب این امر، طبق نظریه او، آن است که آنها رمزگان مورد نیاز برای فهم معنای آثار هنری نمایش یافته در این گونه مکان ها را ندارند. این پیمایش همچنین نشان داد که آموزش رسمی در زمینه اصول درک و تمجید هنر بسیار اندک بوده یا اصلا وجود نداشته است. مدارس از انجام مسوولیت های شان سر باز می زدند و در فراهم کردن امکانات لازم برای دسترسی مساوی شاگردان شان، فارغ از طبقه اجتماعی آنها، به هنر / فرهنگ والا ناموفق بوده اند. (۱۲)
پس از ارایه این دیدگاه و بسط و گسترش آن به زمان حال، می توان نتیجه گرفت که آموزش، نقشی اساسی در علاقه مندی جامعه به هنر ایفا می کند. این برنامه در جوامع پیشرفته از دوران دبستان آغاز می شود و آموزگاران به شیوه های مختلف دانش آموزان را با هنر و حضور در مکان های هنری مانند موزه ها و گالری ها و... آشنا می کنند. در این رابطه از نقش رسانه های گروهی در فضای مجازی و همچنین رادیو و تلویزیون نباید غافل بود.
در این رابطه از تجربه عینی خویش برای شما خواهم گفت در سال ۱۳۸۳ من به اتفاق جمعی از هنرمندان رشته های مختلف هنری در موزه ملی شهر مینسک پایتخت کشور بلاروس نمایشگاهی داشتیم. در روزهای برگزاری نمایشگاه هر روز صبح تعدادی از کودکان دبستانی را برای بازدید به موزه می آوردند و جالب اینکه مربی آنها به کودکان قبل از ورود به نمایشگاه آموزش می داد که چگونه وارد موزه شوند، چگونه رفتار کنند. من با حیرت می دیدم که کودکان بی صدا و روی پنجه پا راه می روند و سوالات خود را بسیار آرام با مربی خود مطرح می کردند. این یک نمونه بارز و ارزشمند از آموزش به کودکان برای ورود و بازدید از موزه و نمایشگاه بود.
حال همین موضوع را در ایران ببینید زمانی که مسوولیت بخش بین الملل موزه هنرهای معاصر تهران را داشتم، نه تنها هیچ اتفاق مشابهی همچون مطالب ذکر شده نمی افتاد بلکه اگر خانواده ای با فرزندان خود به موزه می آمدند آنجا را با پارک اشتباه گرفته و جولانگاهی بود برای خوردن تنقلات و دویدن، بازی کردن و فریاد کشیدن بچه ها، بدون کوچک ترین تذکری از سوی والدین. بنابر این لازم است که برنامه ریزی آموزشی دقیقی از سوی متولیان آموزش و پرورش طراحی و اجرا شود.
یکی از اصلی ترین عاملی که باعث رشد فرهنگی و هنری یک جامعه می شود، انتخاب مدیرانی صاحب اندیشه، با پیشینه ای آکادمیک، جهت به کارگیری نخبگان عرصه فرهنگ و هنر است، زیرا با ایجاد اتاق فکر متشکل از استادان واقعی هنر، جامعه شناسان، روانشناسان و پژوهشگران و... می توانند به چاره اندیشی پرداخته و با شناختی کامل اقدام به برنامه ریزی جامع کنند.
به کار گیری علم جامعه شناسی می تواند مسیری درست را در حرکت های بعدی جهت شناخت از یک جامعه نشان دهد. جامعه شناسی از زمره علوم اجتماعی و علمی کمیت گراست که به مطالعه اجتماع و نظام انسانی، روابط افراد با یکدیگر و با جامعه، نهادها و ساختارهای اجتماعی می پردازد و از جمله مسائل مختلف، به موضوع ارتباطات انسانی و چگونگی انتقال و خلق معنی در بستر اجتماع توجهی جدی دارد. جامعه شناسی هنر بررسی می کند که چگونه گروه های مختلف انسانی برای خلق آنچه ما هنر می نامیم، با یکدیگر همکاری می کنند. چگونه آثار هنری را به کار می برند و هنر در زندگی آنها چه نقش و جایگاهی دارد. (۱۳)
فعالیت های جامعه شناسی هنر را می توان با چهار روند مشخص کنیم:
۱- جامعه شناسان نقش سازمان ها و نهادهایی را که در تولید آثار هنری تاثیر مثبت یا منفی دارند بررسی می کنند.
۲- عملکرد خالقان آثار هنری و راه های شناخت مجموعه داران و حامیان هنرمندان را مورد بررسی قرار می دهند.
۳- مشخص می کنند که مخاطبان جدید و مختلف آثار هنری به چه میزانی به آثار هنری دسترسی داشته و از آن استفاده می کنند و همچنین درباره نقش هنر در باز تولید منزلت اجتماعی تحقیق می کنند.
۴- برای تربیت کردن یک جامعه شناسی زیباشناسانه، ریشه های اجتماعی و معیارهای ذوق را به تحلیل می گیرند و درباره عوامل اجتماعی تفسیرها و ارزیابی های هنری پژوهش می کنند. (۱۴)
بدین منظور در جامعه شناسی هنر، واژه ای تحت عنوان میانجیگری به کار می رود و معرف هر چیزی است که میان یک اثر و پذیرش آن مداخله می کند. یک اثر هنری به عنوان اثر هنری جایگاهی پیدا نمی کند، مگر در پرتو همکاری شبکه پیچیده ای از کنشگران اجتماعی: بدون بازرگانانی که آن را در معرض داد و ستد قرار دهند، بدون مجموعه دارانی که آن را خریداری کنند، بدون منتقدانی که آن را نقد و بررسی کنند، بدون کارشناسانی که آن را شناسایی کنند، بدون کارگزارانی که آن را در معرض حراج بگذارند، بدون موزه دارانی که آن را برای آیندگان حفظ کنند، بدون ترمیم کنندگانی که آن را تعمیر و تمیز کنند، بدون نمایشگاه دارانی که آن را در معرض دید عموم بگذارند و بدون مورخان هنر که بر آن شرح و تفسیر بنویسند، اثر هنری تماشاگرانی برای نگاه کردن پیدا نخواهد کرد. (۱۵)
آرنولدهاوزر (۱۶) معتقد است برای درک آثار هنری، کافی است شرایط اقتصادی و اجتماعی را که اثر هنری در آن متولد شده بشناسیم. در این رویکرد، پایگاه اجتماعی هنرمند از اهمیت ویژه ای برخوردار است و به همراه شرایط جامعه، در آثار هنری نقشی تعیین کننده دارد. (۱۷)
در خاتمه شایان ذکر است با آگاهی از روند تکاملی بشر که در آغازین مراحل حیات تا به امروز صورت گرفته است، می توان اذعان کرد که انسان ها همواره علاقه مند به اثرگذاری و ارایه اندیشه خویش، چه به صورت نقش و نگاره هایی بر دیواره غارها و چه با خلق آثاری هنری بر دیواره گالری ها و موزه ها، بر اجتماع و جامعه خود بوده اند. هر چند که در زمانه های مختلف نوع تفکر و بینش انسان ها متفاوت بوده است اما هنرمندان و آثار هنری آنها همیشه جایگاهی مهم در قوام بخشیدن به اندیشه ای نو به منظور ارتقای سطح زندگی یک جامعه داشته است.
بنابراین نادیده گرفتن هنر و هنرمند، زندگانی را بی روح و مردمان را بی انگیزه و کج خلق خواهد کرد و عاملی بازدارنده خواهد بود درشادابی یک جامعه و اندیشیدن در باب زندگی بهتر.اعتماد. * (عکاس، مدرس دانشگاه علم و صنعت ایران) بیست و هشتم شهریور ماه هزار و چهارصد خورشیدی
