کوشش جهت لغو مجازات اعدام

«در ستایش زندگی، در نکوهش مرگ از پیش تعیین‌ شده»

فرشید یاسائی

پیشگفتار : در جهانی که نفسِ انسان گران ‌بهاترین دارایی تلقی می‌شود و کرامت انسانی، نه تنها یک ارزش اخلاقی، که بنیان حقوق بشری را تشکیل می‌دهد، چگونه می‌توان به‌سادگی مرگ را تجویز کرد؟ چگونه می‌توان طناب دار را چون نسخه‌ای شفا‌بخش بر گردن خطاکار آویخت و آن را عدالت نامید؟ در عصر گفت ‌وگو، صلح و توسعه‌ پایدار، جایی که حتی در روابط بین‌الملل جایگزینی برای خشونت جست‌وجو می‌شود، چه توجیهی برای مرگ‌های " قانونی " باقی می‌ماند؟ آیا می‌توان حذف انسان را، هرچند مجرم، به عنوان راه‌حلی برای ساختن جامعه‌ای بهتر پذیرفت؟

نوشتن از اعدام، نوشتن از مرگ است؛ اما نه مرگی طبیعی، نه مرگی که تقدیر و زمان رقم زده باشد، بلکه مرگی که انسان، آگاهانه، برای انسان دیگر تدارک دیده است. در هر اجرای حکم، مرگی رسمی رخ می‌دهد؛ مرگی که شاید گمان رود خشم را فرومی‌نشاند یا عدالت را احیا می‌کند، اما اغلب، خشونت را بازتولید می‌نماید و بر زخم‌های اجتماعی، داغی تازه می‌زند.

این مقاله، تلاشی است برای بازنگری، برای پرسش از بدیهی‌ترین گزاره‌ها؛ برای نگریستن به چشم‌های بزهکار، پیش از آنکه بسته شوند، برای شنیدن صدای خانواده‌هایی که هم‌زمان هم داغدار قربانی‌اند، هم محکوم. نیک می‌دانیم که درد قربانیان و رنج بازماندگان واقعی ا‌ست، اما آیا پاسخ این درد، مرگ است؟ آیا جامعه‌ای که از دل مرگ عدالت می‌طلبد، نمی‌لرزد از روزی که خطا، بی‌گناهی را در آغوش مرگ افکند؟

ما در کشوری زندگی می‌کنیم که تاریخش سرشار از مفاهیم اخلاق، شفقت و فرصت دوباره است. در فرهگ کهن ما ظرفیت‌های گسترده‌ای برای احیای انسان و تأکید بر توبه و بازگشت دارد. با این همه، در عمل، هنوز طناب دار به‌عنوان ابزار مجازات باقی مانده و نظام کیفری ما در بسیاری موارد، به‌جای بازسازی و بازپروری، حذف و خاموشی را برگزیده است. این انتخاب، نه تنها با آموزه‌های اخلاقی و انسانی در تناقض است، بلکه اثربخشی آن نیز، سال‌هاست که زیر سؤال رفته است.

نگارنده، با نگاهی هم‌دلانه و تحلیلی، تلاش دارد تا در این نوشتار، بپرسد، نقد کند، هشدار دهد و در نهایت، امیدی بیآفریند؛ امید به نظمی نو در عدالت، امید به جامعه‌ای که به‌ جای انتقام، بر ترمیم پافشاری می‌کند؛ امید به آن روز که مرگ، پاسخِ رسمیِ قانون نباشد. این متن نه خطابه‌ای احساسی و نه دفاعی سطحی از بزهکاران است؛ بلکه دعوتی است به نگاهی عمیق‌تر، انسانی‌تر و خردمندانه‌تر به پدیده‌ای که شاید از سر عادت، قانون، یا ترس، بدان تن داده‌ایم. آینده‌ای امن، نه از مسیر مجازات مرگ، بلکه از رهگذر اعتمادسازی، بازپروری و اصلاح می‌گذرد. بیایید به جای تماشای مراسم اعدام ، به آفرینش زندگی بیندیشیم؛ زندگی‌ای که حتی پس از خطا، ارزش دوباره زیستن دارد. با یک جمله پیشگفتار را به پایان می‌برم؛ جمله‌ای ساده اما بنیادین: هر انسان، تا زمانی که زنده است، امکان تغییر دارد و همین، نقطه آغاز انسان ‌گرایی در حقوق است.

در فروردین ۱۳۸۴ یعنی بیست سال پیش در مقاله ای تحت عنوان « مجازات اعدام » ) نوشتم: "... در كشور ما ايران متاسفانه تلاش جهت لغو مجازات اعدام هيچگاه به طور جدي از طرف هيچ جمعيتي كه نماينده افكار عمومي باشد ، صورت نگرفته است. تلاش در اين مورد مهم انفرادي يا كوشش هاي بعضي از جمعيت ها در مسير لغو مجازات اعدام است. نگران كننده است كه افكار عمومي تشخيص امر را بر عهده حاكميت قرار داده است. حاكميتي كه مجازات اعدام (مجازات اسلامي ) را از نظر ايدئولوژي ديني ، مفيد قلمداد مي كند و بايد بخوبي بدانيم تمدني كه با چنين تدابير غير انساني مي كوشد موجوديت خويش را حفظ نمايد، محكوم به اضمحلال خواهد بود! معمولا هيجان افكار عمومي خصوصا در مورد مجرماني با جرم هاي سنگين ، بسيار قابل توجه است و اين را بايد يادآوري كرد كه مجازات اعدام راه حل مسامحه آميزي( فرار از حل مسائل) است كه جامعه را از جستجوي وسائل اساسي براي مبارزه مؤثر با جرائم و طرق عاقلانه براي پيشگيري از جرم باز مي دارد. از سوي ديگر بايد اذعان کرد كه مجازات اعدام ( يا قتل نفس ) تنها در مورد محكوم مؤثر نيست. بلكه خانواده قاتل و مقتول را وارد ( از هر جهت ) آسيب هاي جبران ناپذیری خواهد كرد...".

 

دی ماه سال 1392 در مقاله دیگری تحت عنوان « لغو مجازات اعدام » یعنی هشت سال بعد نوشتم: "... در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که مدیریت سیاسی به مدیریت و جامعه مدنی نه به چشم رقیب بلکه دشمن نگاه می‌کند. مدیریت سیاسی زبان پرخاش و خشونت را انتخاب کرده است که هرگونه فعالیت مدنی را دشمن خویش مفروض است که باید از بین برود. مطبوعات که طبیعتا باید نقش پل ارتباطی شهروند با شهروند و شهروند با دولت باشد. دائما قطع می‌شود. این مورد مهم تنها به جامعه هیستریک یاری رسانده است. اما با این توصیف فعالان سیاسی و مدنی نباید از فعالیت آموزشی و فرهنگی و خشونت پرهیزی دست بردارند. لازمه این امر مهم اعتقاد فعالین به فرهنگ خشونت پرهیزی است… درغیر اینصورت مشکلات لاینحل می‌ماند که مانده است. روشنفکران، فعالین حقوق بشر نخست باید از خود شروع و به پندار خشونت پرهیزی اعتقاد راسخ داشته باشند واز شیوه و روش و فکر خشونت در برابر خشونت ؛ جدا پرهیز کنند..." .

متاسانه ماشین اعدام هنوز روشن است و قربانی میگیرد و جامعه حیران ، گوشی برای شنیدن صدای مخالفان اعدام را ندارد و اسیر قوه قضائیه کشور است. اما با این وصف ، عمر جامعه تمام نخواهد شد. اما عمر حکومت ها جاودانه نخواهد بود و زمانی به پایان میرسد.... موضوع اساسی لغو مجازات اعدام ، باید بار ها و بار ها در موردش بحث و گفتگو شود.....مرگ پایان کبوتر نیست!

*****

در ستایش انسان؛ فراتر از مرگ، در جست‌وجوی عدالت:

آغاز : آیا می ‌توان مرگ را نادیده گرفت؟ آیا می‌توان در سکوت شب، صدای به دار آویخته شدن انسانی را شنید و همچنان از عدالت سخن گفت؟ آیا ممکن است مرز میان قانون و انتقام، چنان مبهم گردد که مرگ، نه نماد اقتدار، بلکه چهره‌ی ناکامیِ یک جامعه در اصلاح و بازسازی باشد؟

قرن بیست‌ و‌یکم، عصری ا‌ست که جهان، بیش از هر زمان دیگر، به سمت درک تازه‌ای از عدالت، کرامت انسانی و حقوق بنیادین بشر پیش می‌رود. دیگر مجازات، تنها کیفر نیست؛ بلکه باید تلاشی برای اصلاح، جبران، ترمیم و بازگرداندن اعتماد عمومی باشد. در چنین جهانی، هنوز هم طناب دار در برخی کشورها، از جمله ایران، به‌مثابه‌ی ابزاری حقوقی و شرعی، بالای سر محکومان سنگینی می‌کند. اعدام، به‌رغم پیشینه‌ی فقهی و قانونی‌اش، به نمادی از تنش میان سنت و انسان‌گرایی، میان انتقام و ترمیم، میان مجازات و فرصت بدل شده است.

این مقاله، حاصل تلاشی ا‌ست از سر درد و دغدغه؛ تلاشی برای پرسیدن، برای ایستادن در برابر بدیهیات پذیرفته‌شده و برای طرح این پرسش اساسی که: «آیا اعدام، راه‌حل است یا خود بخشی از مسأله؟» نگارنده این نوشتار نه در جایگاه مدافع جرم، بلکه در جایگاه مدافع انسان ایستاده است؛ انسانی که خطا کرده، اما هنوز زنده است؛ انسانی که شاید جامعه از او ناامید شده، اما فرصت بازگشت هنوز در وجودش می‌تپد.

تاریخ پر فراز و نشیب مجازات مرگ در ایران، پر است از تناقض، ابهام و تأویل. گاه چونان شمشیر عدالت فرود آمده، گاه چونان ابزار سرکوب و انتقام. در این میان، بسیاری از محکومان، قربانی نظام‌های ناعادلانه‌ی دادرسی، فقر، بی‌سوادی، نابرابری‌های قومی، مذهبی و طبقاتی بوده‌اند. در واقع، مسئله اعدام تنها مسئله‌ای حقوقی نیست؛ بلکه ریشه در لایه‌های ژرف اجتماعی، فرهنگی و روانی جامعه دارد. جامعه‌ای که خسته، زخم‌خورده و بی‌اعتماد است، ممکن است در مرگ مجرم، مرهمی موقت بیابد. اما تاریخ و تجربه جهانی، نشان داده‌اند که این مرهم، نه تنها درمانگر نیست، بلکه خود، زخمی تازه می‌افکند.

ما اکنون در بزنگاهی تاریخی ایستاده‌ایم؛ جایی که پرسش از اعدام، پرسشی درباره‌ی ماهیت خودمان است. آیا انسان را تنها با خطایش می‌شناسیم؟ آیا جامعه‌ای که امکان اصلاح را از مجرم می‌گیرد، شایسته‌ی نام عدالت است؟ آیا می‌توان کرامت انسانی را، به ‌راستی پاس داشت، وقتی بخشی از نظام قضایی، ایران ، کرامت را با طناب دار می‌سنجند؟

نگارنده، در این نوشتار، نه قصد شوراندن دارد و نه ترسیم دنیایی آرمانی. آنچه در این مقاله خواهید خواند، تلاش است برای نگریستن از زاویه‌ای دیگر؛ زاویه‌ای که قانون، دین، جامعه و روان را به‌ جای تقابل، در گفت ‌وگویی تازه و بازاندیشانه قرار می‌دهد. شاید زمان آن رسیده باشد که به‌ جای پرسیدن «چه کسی مستحق مرگ است؟»، بپرسیم «چه کسی مستحق فرصتی دوباره است؟»

مجازات اعدام، اگرچه در قوانین کیفری ایران دارای پشتوانه شرعی و قانونی است، اما در عرصه‌ی عمل، به یکی از پرچالش‌ترین و مبهم‌ترین حوزه‌های حقوق کیفری بدل شده است. در این نوشتار، با نگاهی موشکافانه و در عین حال انسانی، به بررسی آثار، تبعات، کارکردها و ناکارآمدی‌های این مجازات می پردازیم.

علیرغم دشواری دسترسی به اطلاعات دقیق و سکوت نهادهای رسمی در بسیاری از موارد، شواهد قابل تأملی وجود دارد که نشان می‌دهد لغو اعدام، نه ‌تنها به افزایش جرائم نینجامیده، بلکه در برخی کشورها موجب کاهش خشونت، تقویت نهادهای مدنی و ارتقای اعتماد عمومی شده است. بنابراین این مقاله، نه از سر هیجان، بلکه از سر دغدغه‌ای انسانی و اخلاقی، خواهان بازنگری در فلسفه و کاربرد مجازات مرگ در ایران است.

در جهانی که پیوسته به‌ سوی احترام به کرامت انسانی و ارزش‌های بنیادین بشر حرکت می‌کند، هنوز هم طنین طناب دار در برخی کشورها، از جمله ایران، به گوش می‌رسد. مجازات اعدام در ایران نه تنها یک پدیده حقوقی بلکه بازتابی از ساختار اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است که در آن مفاهیم عدالت، بازدارندگی، انتقام و اصلاح در کشاکشی دائمی قرار دارند. این رساله با نگاهی تحلیلی و انسانی، به بررسی کارکردهای مجازات اعدام در ایران می‌پردازد؛ اینکه آیا واقعاً به کاهش جرم می‌انجامد؟ چه تأثیراتی بر جامعه و نظام عدالت دارد؟ و آیا لغو آن، جامعه را ناامن‌تر می‌کند یا انسانی‌تر؟

فصل اول: پیشینه و مبانی حقوقی اعدام در ایران قانون مجازات اسلامی ایران با تأکید بر فقه شیعه ، مجازات اعدام را برای جرائمی چون قتل عمد، تجاوز، محاربه، افساد فی‌الارض، ارتداد و جرایم گسترده مربوط به مواد مخدر پیش‌بینی کرده است. این ساختار حقوقی، اگرچه ریشه در متون دینی دارد، اما نحوه اجرای آن در عمل به ‌شدت تحت تأثیر عوامل سیاسی، اجتماعی و قضایی است. در بسیاری موارد، اعدام نه نتیجهٔ یک دادرسی عادلانه، بلکه محصول ضعف در نظام دادرسی، نبود وکیل مؤثر و فشارهای رسانه‌ای و امنیتی است. به‌ویژه در پرونده‌های سیاسی یا عقیدتی، مجازات اعدام ابزاری برای حذف مخالفان تلقی می‌شود.

فصل دوم: ایران یکی از پنج کشور اول جهان در اجرای مجازات اعدام است. سالانه صدها نفر در ایران اعدام می‌شوند که بخش قابل توجهی از آن‌ها مربوط به جرایم مواد مخدر است. بر اساس گزارشات سازمان‌های حقوق بشری، بسیاری از اعدام‌ها بدون شفافیت و در سایه انجام می‌شود؛ متهمان از دادرسی عادلانه برخوردار نیستند و خانواده‌ها اغلب در آخرین لحظات از اجرای حکم مطلع می‌شوند. جوانان، اقلیت‌های قومی و مذهبی و طبقات فرودست بیشترین قربانیان این سیستم هستند. این آمارها بیانگر یک بحران ساختاری در نحوه صدور و اجرای احکام اعدام است که با اصول عدالت کیفری در تضاد است.

فصل سوم: آثار و پیامدهای مجازات اعدام، به‌جای بازدارندگی، اغلب موجب قساوت،عادی‌سازی خشونت و زوال همدلی اجتماعی می‌شود. خانوادهٔ محکومان، تا سال‌ها پس از اجرای حکم، با داغ اجتماعی و زخم‌های روانی دست ‌وپنجه نرم می‌کنند. فرزندان آنان در مدرسه و جامعه دچار طرد و انزوا می‌شوند. هم ‌زمان، جامعه‌ای که به تماشای مرگ عادت کرده است، به‌تدریج حس همدردی و شفقت خود را از دست می‌دهد. مطالعات تطبیقی نشان داده‌اند که لغو مجازات اعدام، به تقویت نهادهای مدنی، بهبود روابط اجتماعی و کاهش خشونت انجامیده است. کشورهایی چون آلمان، نروژ و کانادا پس از لغو اعدام، شاهد بهبود شاخص‌های عدالت و امنیت بوده‌اند.

فصل چهارم: استدلال‌های موافقان اعدام اغلب به اصل بازدارندگی و حق انتقام برای اولیای دم استناد می‌کنند. آنان می‌گویند که نبود مجازات مرگ، موجب گستاخی مجرمان و افزایش جرایم سنگین می‌شود. اما این دیدگاه، با واقعیت‌های آماری و تحولات جهانی در تضاد است. مخالفان اعدام معتقدند که هیچ نظام قضایی عاری از خطا نیست و نمی‌توان جان انسانی را به بهای احتمالات گرفت. همچنین، بسیاری از قاتلان، قربانی شرایط اجتماعی، فقر، اعتیاد، یا سوء‌استفاده‌های دوران کودکی‌اند. اعدام، پاسخی قاطع اما کور است؛ عدالت را نه اجرا می‌کند، بلکه گاه می‌پوشاند.

فصل پنجم: بدیل‌ها و پیشنهادهای حبس ابد، مجازات‌های اصلاحی و عدالت ترمیمی از جمله جایگزین‌هایی هستند که می‌توانند هم حق جامعه را تأمین کنند و هم کرامت مجرم را محفوظ نگه دارند. ایجاد فرصت‌های بازپروری، آموزش، مشاوره روانی و توانمندسازی اجتماعی، راهی پایدارتر برای کاهش جرم است. مهم ‌تر از آن، اصلاح نظام قضایی، تضمین حق دفاع و شفاف‌سازی روند دادرسی، بسترهایی برای عدالت واقعی خواهند بود. لغو اعدام به‌تنهایی کافی نیست؛ اما گامی مهم برای عبور از خشونت قضایی به سوی نظامی انسانی‌تر و اخلاقی‌تر است.

فصل ششم: تجربه‌ی جهانی و چشم‌انداز اصلاح. در جهان امروز، بسیاری از کشورها با عبور از مجازات اعدام، به سوی نظام‌های کیفری انسانی‌تر، مؤثرتر و عدالت ‌محورتر گام برداشته‌اند. این تصمیمات صرفاً حاصل هیجان یا فشارهای بین‌المللی نبوده، بلکه برآمده از تحلیل‌های دقیق اجتماعی، حقوقی و اخلاقی در بستر تجربه‌های بومی هر کشور بوده است.

نتیجه‌گیری: باید گفت که اعدام، اگرچه در ظاهر نشانه قاطعیت قانون است، اما در باطن، نماد ناتوانی ما در اصلاح و درمان است. جامعه‌ای که برای حفظ امنیت، به مرگ متوسل می‌شود، باید بار دیگر مفهوم عدالت را بازتعریف کند. ایران، با تاریخی غنی، مردمی اندیشمند و فرهنگی پرمایه، سزاوار نظام کیفری‌ای است که بر پایه زندگی، اصلاح و انسان‌گرایی بنا شده باشد، نه بر طبل مرگ و حذف. این مقاله، دعوتی است به تأمل، به تردید در آنچه بدیهی فرض شده، و به آغاز گفت‌وگویی ملی برای ساختن آینده‌ای عادلانه‌تر و انسانی‌تر.

اروپا: تجربیات.... از اعدام تا کرامت

فرانسه: در سال ۱۹۸۱، با تلاش اندیشمندانی چون «روبر بادینتر.Robert Badinter»، مجازات اعدام را لغو کرد. این تصمیم در جامعه‌ای که هنوز خاطره قتل‌های تروریستی را در ذهن داشت، آسان نبود. اما دولت وقت با تکیه بر کرامت انسانی، اصل جبران‌پذیری خطای قضایی و ناکارآمدی اعدام، این مجازات را کنار گذاشت. نتیجه نه کاهش امنیت بلکه افزایش اعتماد عمومی به نظام عدالت بود.

آلمان: پس از تجربه‌ی تلخ دوران نازیسم، در قانون اساسی سال ۱۹۴۹ اعدام را به کلی ممنوع کرد. قانون‌ گذاران آلمانی که خود را وارث فجایع قضایی قرن بیستم می‌دانستند، اعدام را نه نشانه نظم، بلکه یادآور سقوط عدالت دانستند. از آن زمان، آلمان به یکی از کشورهایی بدل شد که کم‌ترین میزان قتل و تکرار جرم را تجربه کرده‌اند.

قاره‌های دیگر: لغو در دل بحران

کانادا: در سال ۱۹۹۸ به ‌طور کامل اعدام را از قوانین خود حذف کرد. پیش از آن، مطالعه‌ای رسمی نشان داده بود که میان وجود مجازات اعدام و نرخ قتل، رابطه معناداری وجود ندارد. هم‌چنین بررسی‌ها حاکی از آن بود که افکار عمومی نیز آماده پذیرش گزینه‌های جایگزین است، به ‌ویژه زمانی که سیستم کیفری به بازپروری بپردازد، نه صرفاً حذف.

نروژ: کشوری با نظام زندان متفاوت، بر اصلاح و بازپروری متمرکز شده است. زندان‌های این کشور بیشتر شبیه مؤسسات توان ‌بخشی‌اند. لغو اعدام در این کشور نه‌تنها امنیت را خدشه ‌دار نکرد، بلکه الگوی موفقی از عدالت انسانی ارائه داد.

در نمونه‌هایی دیگر چون آفریقای جنوبی، رواندا و آرژانتین نیز که هر یک از گذشته‌ای مملو از خشونت‌ و بحران‌های هویتی عبور کرده‌اند، لغو اعدام بخشی از فرآیند آشتی ملی، اعتمادسازی و حرکت به‌سوی دموکراسی بوده است. در آفریقای جنوبی، دادگاه قانون اساسی به صراحت اعلام کرد که اعدام با ارزش‌های جامعه‌ای نوین ناسازگار است.

نقاط مشترک در تجربه جهانی

بررسی این کشورها نشان می‌دهد که لغو مجازات اعدام، زمانی مؤثر و پایدار بوده که همراه با سه عنصر بنیادین باشد:

اصلاح نظام دادرسی کیفری: تضمین دادرسی عادلانه، دسترسی به وکیل مستقل و شفاف‌سازی مراحل محاکمه.

عدالت ترمیمی: تمرکز بر ترمیم خسارت، گفت‌وگو میان بزه‌دیده و بزهکار، و بازگرداندن مجرم به زندگی مفید اجتماعی.

سرمایه ‌گذاری در آموزش، درمان و پیشگیری: درمان اعتیاد، حمایت از خانواده‌های آسیب ‌دیده و تقویت نهادهای حمایت اجتماعی.

چشم‌انداز ایران:

اگرچه شرایط ایران با بسیاری از این کشورها متفاوت است، اما تجربه جهانی نشان می‌دهد که هیچ جامعه‌ای، به‌رغم سنت‌ها یا ساختارهای دینی و فرهنگی‌اش، از بازاندیشی در مجازات مرگ بی‌نیاز نیست. ایران با بهره‌گیری از میراث فرهنگی و تمدنی خود ، می‌تواند به‌جای تأکید صرف بر مجازات، بر فلسفه‌ی اصلاح و حق بازگشت انسان به مسیر زندگی تمرکز کند و این امر مهم باید آموزش داده شود.مردم باید فرا گیرند بلافاصله با مشاهده هر بیعدالتی و جنایت ، طناب دار را بخاطر نیآورند...!

تجربه‌ی جهانی به ما می‌گوید: حذف اعدام نه آغاز بی‌نظمی، بلکه نقطه عزیمت به سوی نظام عدالت پایدار است؛ جایی که قانون نه برای حذف، بلکه برای بازسازی اعتماد و کرامت انسانی می‌ایستد.

عدالت، نه در مرگ، بلکه در زندگی معنا می‌یابد. اکنون که به پایان این نوشتار به انتها می‌رسند، شاید اندکی روشن‌تر بتوانیم به مجازات اعدام بنگریم؛ نه با عینک عادت، نه از سر ترس یا عصبانیت، بلکه با تأملی عمیق، با نگاهی انسانی و با دغدغه‌ای که از دل ایمان به تغییر و توان بازسازی انسان برمی‌خیزد.

اعدام، شاید برای بخشی از جامعه، تجسمی از عدالت باشد؛ فروریختن خشم فروخورده، یا تسکینی موقتی برای درد جانکاه از دست دادن عزیزان. اما حقیقت آن است که عدالت، چیزی فراتر از انتقام است. عدالت، سازنده است؛ شفابخش است؛ زندگی‌بخش است. عدالت، در جای خود، حتی در مقابل سخت ‌ترین جنایات نیز باید پاسدار کرامت انسان باقی بماند. چراکه در غیر این‌صورت، مرز میان قانون و خشونت، رنگ می‌بازد و جامعه‌ای که خود مرگ می‌آفریند، چگونه می‌تواند از ارزش زندگی دفاع کند؟

در این مقاله کوشیدم نشان دهم که لغو مجازات اعدام، نه دعوتی به بی‌عدالتی، بلکه گامی به ‌سوی تعمیق عدالت است. این حرکت، نه از سر احساسات ساده‌لوحانه، بلکه مبتنی بر شواهد حقوقی، اجتماعی، روانی و بین‌المللی است. کشورهایی که این مسیر را پیموده‌اند، امروز نه تنها دچار هرج و مرج نشده‌اند، بلکه در آن‌ها شاخص‌های امنیت، سلامت روان اجتماعی، اعتماد عمومی و بازپروری مجرمان بهبود یافته‌اند.

ما نیز می‌توانیم: ایران، با پیشینه فکری و فرهنگی‌اش، می‌تواند پیشگام ساخت نظامی باشد که مجرم را تنها به دیده‌ی خطاکار نگاه نکند! بلکه او را موجودی قابل ترمیم بداند. باید گفت که لغو اعدام، یک مقصد نیست؛ بلکه نقطه‌ی عزیمت به سوی جامعه‌ای اخلاق ‌محور، مهربان و مبتنی بر همدلی، آموزش، بازپروری و عدالت ساختاری است. جامعه‌ای که قانونش، نه مرگ‌آور، بلکه حیات‌بخش باشد.

ما باید شهامت آن را داشته باشیم که دوباره بیاندیشیم، دوباره بازتعریف کنیم و دوباره بسازیم. بیایید باور کنیم که امنیت، با حذف انسان حاصل نمی‌شود، بلکه با بازگرداندن او به مسیر زندگی و چه زیباتر که قانون، نه ابزار پایان، بلکه آغاز باشد؛ آغاز رهایی، بازسازی و احیای کرامت انسان.

سخن پایانی: مرگ را بدرود، زندگی را در آغوش بگیر! اگر بخواهیم صادق باشیم، باید بپذیریم که حذف مجرم، آسان‌ترین راهِ حلِ مسأله است؛ اما نه عادلانه‌ترین، نه انسانی‌ترین و نه پایدارترین. آنچه سخت است، اما ارزشمند، ساختن جامعه‌ای است که حتی برای تبهکاران هم فرصت بازسازی فراهم آورد؛ جامعه‌ای که عدالت را نه در مرگ بلکه در بازآفرینی جست‌وجو کند؛ که به جای خاموش کردن خطا، به درمان آن بپردازد.

این پژوهش کوشیده است نشان دهد که مجازات اعدام، اگرچه در ظاهرْ قدرت و قاطعیت قانون را به رخ می‌کشد، اما در واقع، نشانی از ناتوانی ما در مواجهه انسانی با جرم و بزه است. جامعه‌ای که برای کنترل خشونت، خود دست به خشونت می‌زند، ممکن است در بلندمدت قربانی همان ساختاری شود که به نام عدالت بنا کرده است. مجازات مرگ، گرهی ا‌ست که به ظاهر گشوده می‌شود اما در باطن، رشته‌هایی از کینه، ترس، بی‌اعتمادی و بی‌رحمی را در تار و پود جامعه می‌تنَد.

لغو اعدام، بی‌شک ساده نیست. با مقاومت‌های فقهی، قانونی، فرهنگی و حتی احساسی همراه است. اما مگر اصلاح، جز عبور از سختی‌ها و تردیدهاست؟ تجربه کشورهای گوناگون نشان داده است که گذار به سوی جامعه‌ای بدون اعدام، نه یک فانتزی ایده‌آلیستی بلکه یک انتخاب عملی، عقلانی و ثمربخش است؛ انتخابی که مستلزم شجاعت در مواجهه با دردها، و ایمان به ظرفیت تحول انسان است.

در این مسیر، اصلاح نظام قضایی، تضمین دادرسی عادلانه، حمایت از بزه‌دیدگان، تقویت نظام اجتماعی و توسعه عدالت ترمیمی، اجزای ضروری‌اند. لغو اعدام نباید یک تصمیم منفک از بقیه اصلاحات باشد؛ بلکه باید بخشی از یک چشم‌انداز جامع برای بازسازی نظام عدالت کیفری باشد، به‌گونه‌ای که امنیت واقعی را از مسیر انسان‌سازی، نه مرگ‌آفرینی، تأمین کند.

در پایان، این نوشته را نه پایان راه که آغاز یک گفت ‌وگو می‌دانم؛ گفت‌وگویی ملی، چند‌صدایی و عمیق، برای بازنگری در آنچه "بدیهی" می‌پنداشتیم. بیایید به جای توسل به مرگ، زندگی را گرامی بداریم؛ به جای تماشای طناب، دست بگشاییم برای بازگرداندن آنانی که هنوز امکان تغییر در آنان زنده است. اگر در دل این خاک، هنوز جرقه‌ای از مهر، بخشش و فهم وجود دارد، پس امید هست؛ امید به نظامی که قضاوتش، به‌جای حذف، مبتنی بر احیا باشد و این، بزرگ‌ ترین پیروزی عدالت است. پایان. تابستان ۲۰۲۵

هنر عشق ورزیدن

 فرشید یاسائی

پیشگفتار: عشق، این تجربه پیچیده و رازآلود انسانی، همواره موضوعی جذاب برای اندیشه‌ ورزی و تأمل بوده است. در دنیایی که روابط انسانی بیش از پیش تحت تأثیر سرعت، مصرف‌ گرایی و انزوا قرار گرفته‌اند، اریش فروم* در کتاب هنر عشق ورزیدن دیدگاهی نوین و عمیق نسبت به عشق ارائه می‌دهد. او عشق را نه یک احساس زودگذر، بلکه هنری می‌داند که نیازمند دانش، آگاهی، و تلاش است. البته این مبحث ازعصر فروید در روانشناسی و روانکاوی مطرح شد. این مقاله با تکیه بر اندیشه‌های فروم، به تحلیل مفاهیم بنیادینی همچون عشق، سکس و تابو در بستر اجتماعی و فرهنگی دوران پس از جنگ جهانی دوم می‌پردازد. همچنین تأثیر این کتاب بر جوامع مذهبی و سنتی و مقاومت‌هایی که در برابر انتشار آن شکل گرفت، بررسی می‌شود.

هدف اصلی این مقاله، واکاوی دیدگاه فروم درباره عشق به‌عنوان یک مهارت انسانی است که می‌تواند فراتر از چارچوب‌های محدودکننده تابوها و هنجارهای اجتماعی، به تجربه‌ای اصیل و انسانی تبدیل شود. امیدواریم این نوشته بتواند چشم‌انداز تازه‌ای برای درک مفهوم عشق و جایگاه آن در زندگی مدرن ارائه دهد.

این کتاب گرچه بزبان فارسی ترجمه شده است....اما هرگز نقد نشد و در باره موضوات مختلف آن بحثی نشد. کتاب هنر عشق ورزیدن اثر اریش فروم به‌ واسطه محتوای غنی و نگاه فلسفی و روان ‌شناختی‌اش، مورد توجه برخی مخاطبان روشنفکر قرار گرفته است. با این حال، همان‌طور که ذکر شد. این کتاب در فضای عمومی و حتی در میان محافل دانشگاهی و ادبی ایران چندان مورد نقد و بررسی عمیق قرار نگرفته است. این موضوع می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد.

چرا این کتاب در ایران کمتر نقد شد؟ موضوعاتی که فروم در کتاب خود مطرح می‌کند، به‌ویژه در حوزه عشق، سکس و تابوهای مرتبط، در بسیاری از جوامع سنتی و مذهبی از جمله ایران حساسیت ‌برانگیز هستند. پرداختن به این مباحث  با محدودیت‌ها یا واکنش‌های محافظه‌کارانه روبه‌رو شده است! در ایران، بسیاری از آثار مهم فلسفی و روان‌شناختی بیشتر ترجمه و منتشر می‌شوند، اما سنت نقد دقیق و جامع این آثار هنوز به اندازه کافی جا نیفتاده است. این مسئله می‌تواند یکی از دلایل عدم نقد گسترده این کتاب باشد. اریش فروم، با اینکه یکی از روان‌شناسان ومتفکران برجسته است، در ایران نسبت به اندیشمندانی مانند فروید یا یونگ کمتر شناخته شده و مورد مطالعه قرار گرفته است. همین موضوع ممکن است باعث شده باشد که نقد آثار او در اولویت قرار نگیرد. در محیط‌ های دانشگاهی ایران، عشق و روابط انسانی بیشتر از منظرهای مذهبی یا جامعه‌شناختی مورد بحث قرار می‌گیرد و نگاه فلسفی و روان‌شناختی فروم به این موضوع کمتر مورد توجه بوده است.

با وجود اینکه نقد گسترده‌ای بر این کتاب صورت نگرفته است، هنر عشق ورزیدن به دلیل محتوای عمیق و انسانی خود، مورد توجه  تعدادی خوانندگان مستقل و روشنفکران ایرانی قرار گرفته است. این اثر در ایران به‌ویژه در میان جوانانی که به دنبال نگاهی متفاوت به عشق و روابط انسانی هستند، محبوبیت دارد.

*****

آغاز : کتاب هنر عشق ورزیدن نوشته اریش فروم * یکی از آثار مهم در حوزه روان ‌شناسی و فلسفه است که به بررسی عشق به‌عنوان یک هنر، مهارت  و توانایی انسانی می‌پردازد. فروم در این کتاب عشق را نه صرفاً یک احساس، بلکه یک عمل فعال و مسئولانه می‌داند که نیازمند آگاهی، تمرین  و تعهد است. در ادامه نکات مثبت و منفی این کتاب  نقش سکس یا تابو در نگاه فروم ارائه می‌شود!

فروم عشق را به‌عنوان یک مفهوم چندبُعدی بررسی می‌کند که شامل عشق به خود، عشق به دیگری، عشق به خدا و عشق به طبیعت می‌شود. این نگاه جامع، عشق را فراتر از روابط رمانتیک نشان می‌دهد. او عشق را به‌عنوان یک توانایی می‌بیند که نیازمند تلاش و مسئولیت‌پذیری است، نه صرفاً یک تجربه گذرا یا احساس لحظه‌ای. این دیدگاه به عمق و اهمیت عشق می‌افزاید. فروم نقدی عمیق بر جامعه‌ای دارد که عشق را به کالا یا معامله‌ای موقت تقلیل می‌دهد. او بر اهمیت اصالت و صداقت در روابط انسانی تأکید می‌کند. کتاب از دیدگاه روان‌شناسی انسان‌گرا نوشته شده و به رشد فردی، خودآگاهی و نیازهای اصیل انسانی توجه می‌کند.

بخش‌هایی از کتاب دارای زبان پیچیده و فلسفی است که ممکن است برای خوانندگان عادی دشوار باشد. فروم در برخی موارد دیدگاه‌های خود را به‌صورت کلی مطرح می‌کند و کمتر به جزئیات یا موارد خاص می‌پردازد. این ممکن است برای کسانی که انتظار راهکارهای عملی دارند، کافی نباشد. اگرچه کتاب بر اساس نظریات روان‌شناسی نوشته شده، اما برخی از ایده‌ها کمتر به داده‌ها یا تحقیقات علمی متکی هستند و بیشتر بر دیدگاه‌های فلسفی فروم تکیه دارند.
فروم معتقد است که سکس و عشق دو مقوله جداگانه‌اند. سکس می‌تواند جنبه‌ای فیزیکی از رابطه باشد، اما عشق شامل ارتباطی عمیق‌تر و معنوی است. سکس بدون عشق می‌تواند لذت‌بخش باشد، اما به‌تنهایی نمی‌تواند احساس نزدیکی یا پیوند پایدار ایجاد کند. او سکس را بخشی از یک رابطه عاشقانه می‌داند، اما تأکید می‌کند که اگر صرفاً به‌عنوان وسیله‌ای برای ارضای نیازهای شخصی استفاده شود، به سطحی‌ترین شکل خود کاهش می‌یابد. فروم عشق را حالتی از بودن (modeofbeing) می‌داند که در آن انسان از خود فراتر می‌رود. عشق به دیگری مستلزم ترک خودمحوری است و این همان نقطه‌ای است که عشق و سکس می‌توانند به یکدیگر متصل شوند. زمانی که سکس با عشق واقعی همراه باشد، به حالتی از پیوند عمیق‌تر و معنوی‌تر تبدیل می‌شود.

نتیجه‌گیری:هنر عشق ورزیدن کتابی الهام‌بخش و تأثیرگذار است که عشق را به‌عنوان یک مهارت انسانی و اخلاقی تحلیل می‌کند. دیدگاه فروم در مورد رابطه سکس و عشق، تفاوت میان ارضای صرفاً فیزیکی و تجربه عمیق ارتباط انسانی را برجسته می‌کند. این کتاب خواننده را به تفکر عمیق در مورد ماهیت روابط انسانی و چگونگی بهبود آنها دعوت می‌کند. در کتاب هنر عشق ورزیدن، اریش فروم به موضوعاتی مانند سکس و عشق به‌عنوان مفاهیمی پیچیده و چندلایه پرداخته است. او تابوهای مرتبط با سکس را نیز مورد بررسی قرار می‌دهد. در ادامه به تحلیل دیدگاه فروم درباره تابوهای جنسی و چرایی وجود آنها می‌پردازیم:

سکس و تابو در نگاه فروم: او معتقد است که در جوامع مختلف، سکس به دلایل فرهنگی، مذهبی و اجتماعی با تابوهایی همراه بوده است. این تابوها عمدتاً برای کنترل رفتار افراد و تطابق آنها با هنجارهای اجتماعی ایجاد شده‌اند. او دلایل و پیامدهای این موضوع را چنین تحلیل می‌کند؛ به باور او سکس یکی از قدرتمند ترین غرایز انسانی است. جوامع برای حفظ نظم و کنترل این غریزه، محدودیت‌ها و تابوهایی وضع کرده‌اند تا رفتار جنسی را به شیوه‌های قابل پیش‌بینی هدایت کنند.

سکس به‌عنوان یک نیروی قوی و ترسناک: بسیاری از تابوهای مرتبط با سکس، ریشه در باورهای مذهبی و فرهنگی دارند. فروم اشاره می‌کند که این تابوها اغلب از ترس آسیب‌دیدگی اخلاقی یا اجتماعی سرچشمه می‌گیرند و به نوعی سکس را از حوزه طبیعی آن جدا کرده‌اند. فروم تأکید می‌کند که در برخی جوامع، سکس همزمان مقدس و ممنوع تلقی می‌شود. این دوگانگی باعث می‌شود افراد هم به آن جذب شوند و هم از آن بترسند، که این خود سرچشمه بسیاری از تعارضات درونی و اجتماعی است.

چرا سکس یک تابو است؟

فروم چند دلیل اصلی برای اینکه چرا سکس به‌عنوان یک تابو در بسیاری از جوامع در نظر گرفته شده، بیان می‌کند: تابوهای جنسی اغلب ابزارهایی برای کنترل رفتار افراد هستند. با محدود کردن سکس، جوامع سعی کرده‌اند نظم و ساختار اجتماعی را حفظ کنند. سکس به‌عنوان یک عمل طبیعی و آزادانه می‌تواند قدرت زیادی به فرد بدهد. جوامع برای مهار این آزادی، تابوهایی را وضع کرده‌اند تا آن را محدود یا مشروط کنند.

نقش قدرت و سلطه: در طول تاریخ، تابوهای جنسی به‌ویژه در رابطه با زنان بیشتر اعمال شده‌اند. این موضوع می‌تواند به تلاش جوامع برای کنترل بدن و رفتار زنان مربوط باشد. فروم تأکید می‌کند که جدا کردن عشق و سکس و تلقی سکس به‌عنوان عملی صرفاً فیزیکی یا ناپاک، به تقویت تابوها دامن زده است. فروم در کتاب خود تلاش می‌کند نشان دهد که عشق واقعی می‌تواند بر بسیاری از تابوهای مرتبط با سکس غلبه کند. او معتقد است:

زمانی که سکس در چارچوب عشق واقعی قرار گیرد، از سطح یک غریزه فیزیکی فراتر می‌رود و به تجربه‌ای انسانی و معنوی تبدیل می‌شود. تابوهای بی‌مورد، افراد را از تجربه سالم و رضایت‌بخش عشق و سکس بازمی‌دارند. فروم بر این باور است که جامعه باید به جای سرکوب، به آموزش و آگاهی‌رسانی درباره این موضوع بپردازد. او در هنر عشق ورزیدن تابوهای جنسی را به‌عنوان یکی از موانع اصلی در راه تجربه عشق واقعی می‌داند. او معتقد است که این تابوها از ناآگاهی، ترس و تمایل به کنترل ناشی شده‌اند و باید با درک بهتر ماهیت انسانی عشق و سکس جایگزین شوند. پیام اصلی فروم این است که عشق و سکس زمانی که در قالب احترام، صداقت و مسئولیت باشند، می‌توانند از سطح تابوها فراتر روند و به تجربه‌ای غنی و انسانی تبدیل شوند.

کتاب هنر عشق ورزیدن نوشته اریش فروم در سال 1956، زمانی که او در آمریکا زندگی می‌کرد، منتشر شد. این کتاب با توجه به محتوای نوآورانه و دیدگاه‌های منتقدانه نسبت به مفاهیم سنتی عشق و روابط انسانی، در آن دوره چالش‌برانگیز و حتی جنجالی تلقی می‌شد. این کتاب در دوره‌ای نوشته شد که جهان در حال بازسازی خود پس از جنگ بود. در آمریکا، دهه 1950 به‌عنوان یک دوره محافظه‌کارانه شناخته می‌شود که ارزش‌های سنتی، خانواده و مذهب در اولویت قرار داشتند. هرگونه نقد بر این ارزش‌ها، به‌ویژه در حوزه‌هایی چون عشق و سکس، می‌توانست حساسیت‌ برانگیز باشد.

آمریکا در آن زمان، علی‌رغم صنعتی شدن و مدرنیته، تحت تأثیر شدید آموزه‌های مذهبی مسیحیت بود. بسیاری از موضوعاتی که فروم در کتاب خود مطرح کرد، از جمله رویکرد باز و آزادانه نسبت به عشق، نقد رابطه‌های مصرف‌گرایانه و پرداختن به موضوع سکس، در تضاد مستقیم با ارزش‌های رایج جامعه آن روز آمریکا بودند. فروم ازدواج سنتی را زیر سؤال برد و از عشق به‌عنوان یک مهارت و هنر یاد کرد که نیازمند تمرین و آگاهی است. این دیدگاه با تفکرات رایج که عشق را یک امر الهی و غیرقابل تغییر می‌دانستند، تناقض داشت.

پرداختن به موضوع سکس به‌عنوان بخشی از تجربه انسانی، به‌ویژه زمانی که در کنار عشق مطرح شد، برای جوامع مذهبی تابو بود. فروم به جای محدود کردن سکس به حوزه‌های سنتی یا ازدواج، آن را بخشی طبیعی و ضروری از رابطه انسانی دانست. فروم در کتاب خود به نقد روابط انسانی در جوامع سرمایه‌داری پرداخت. او عشق را تحت تأثیر فرهنگ مصرف‌گرایی و سودگرایانه جوامع مدرن می‌دانست که این نگاه در تضاد با ارزش‌های آمریکایی آن دوران بود. در برخی جوامع و کشورها که قوانین سانسور شدیدی داشتند، بحث‌های آزاد درباره عشق و سکس مجاز نبود. به همین دلیل، کتاب فروم در این کشورها ممنوع شد یا خواندن آن به افراد توصیه نمی‌شد.

با این وجود این کتاب با استقبال گسترده‌ای بخشی از روشنفکران و فعالان حوزه روان‌شناسی و فلسفه روبه‌رو شد. آنها کتاب را به‌عنوان یک نگاه تازه و انسانی به مقوله عشق معرفی کردند. گروه‌های مذهبی و محافظه‌کار به‌شدت با کتاب مخالفت کردند و آن را تهدیدی علیه اخلاق و ارزش‌های خانواده دانستند. در بسیاری از جوامع سنتی و مذهبی، این کتاب یا ممنوع شد یا ترجمه‌های آن با سانسورهای سنگین همراه بودند.

امروزه کتاب هنر عشق ورزیدن به‌عنوان یک اثر کلاسیک شناخته می‌شود که همچنان الهام‌بخش است. دیدگاه‌های فروم درباره عشق، سکس و نقد جامعه مصرف ‌گرا همچنان ارزشمند هستند و در برابر چالش‌های زندگی مدرن پاسخی انسانی ارائه می‌دهند. با اینکه تابو بودن این کتاب در بسیاری از جوامع کمرنگ شده است، اما محتوای آن همچنان در برخی فرهنگ‌های محافظه‌کار می‌تواند جنجالی باشد. ناگفته نماند موضوعی که فروم مطرح کرد. وسعت بیشتری یافته و نظریات گوناگونی در این رابطه یافت میشود! هنر عشق ورزیدن فراتر از یک کتاب است؛ پیام آن دعوت به زندگی اصیل و رابطه‌ای بر پایه آگاهی، تعهد و عشق واقعی است.

کتاب هنر عشق ورزیدن از اریش فروم، یکی از آثار برجسته در حوزه روان‌شناسی و فلسفه است که عشق را به‌عنوان یک هنر و مهارتی انسانی مطرح می‌کند. این کتاب به‌جای نگاهی رمانتیک یا صرفاً به عشق، آن را یک فرآیند عمیق و چندلایه می‌داند که نیازمند آگاهی، تلاش و تمرین است. نقدی که بر این اثر وارد می‌شود، می‌تواند از سه جنبه روان‌شناختی، فلسفی و اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد:

فروم در این کتاب به‌طور مشخص میان عشق و سکس تمایز قائل می‌شود و عشق را برتر از سکس می‌داند. او سکس را بخشی از رابطه انسانی می‌داند اما تأکید می‌کند که بدون عشق، سکس به یک عمل مکانیکی تقلیل می‌یابد. این نگاه در عین حال که ارزش عشق را برجسته می‌کند، ممکن است نگاه فرویدی به سکس به‌عنوان نیروی اصلی در روان انسان را نادیده بگیرد. فروم عشق را به‌عنوان یک هنر مطرح می‌کند که نیازمند تمرین و کمال است. اما این نگاه ممکن است بیش‌ازحد ایده‌آلیستی به نظر برسد و برای افراد عادی یا کسانی که با چالش‌های روزمره در روابط خود مواجه هستند، عملی نباشد. دیدگاه فروم تا حد زیادی بر اساس تجربه‌های شخصی و فرهنگ غربی است. ممکن است برخی از توصیه‌های او در زمینه عشق برای جوامع شرقی یا سنتی که ارزش‌های متفاوتی دارند، به‌اندازه کافی انعطاف‌پذیر نباشد.

فروم به ‌شدت تحت تأثیر فلسفه وجودگرایی و ایده‌هایی مانند خودشناسی و مسئولیت فردی است. این دیدگاه می‌تواند به نادیده گرفتن برخی عوامل خارجی و ساختاری که بر روابط انسانی تأثیر می‌گذارند، منجر شود. برای مثال، عواملی مانند فقر، نابرابری یا فشارهای اجتماعی در نگاه او به فراموشی سپرده نشده است. تعریف عشق به‌عنوان هنر اگرچه زیبا و الهام‌بخش است، اما در عین حال می‌تواند بیش‌ازحد ذهنی و انتزاعی باشد. آیا عشق همیشه نیاز به تمرین دارد؟ آیا همیشه در چارچوب یک هنر قابل‌تعریف است؟ این پرسش‌ها همچنان باز هستند.

فروم معتقد است که جامعه مدرن، عشق را به یک کالای تجاری تقلیل داده است. این نگاه قابل‌تحسین است اما ممکن است برای خوانندگان امروزی که به پیچیدگی‌های جوامع معاصر آگاه‌اند، ساده‌سازی به نظر برسد. در جوامعی که عشق و روابط انسانی هنوز به‌شدت تحت تأثیر دین، سنت و خانواده قرار دارند، بسیاری از ایده‌های فروم ممکن است نامأنوس یا حتی غیرعملی تلقی شوند.

فروم « عشق » را به ‌عنوان نیرویی می‌بیند که می‌تواند انسان را از انزوا و تنهایی نجات دهد. این دیدگاه همچنان یکی از نقاط قوت این کتاب است. بر خلاف نگاه‌های رمانتیک، فروم تأکید می‌کند که عشق یک انتخاب و مسئولیت است. این دیدگاه به روابط انسانی عمق و معنا می‌بخشد. نقد فروم از فرهنگ مصرف‌ گرا و روابط سطحی، همچنان به‌عنوان یک هشدار به جامعه مدرن قابل توجه است. کتاب هنر عشق ورزیدن اثری عمیق و تأمل‌برانگیز است که عشق را فراتر از کلیشه‌های معمول بررسی می‌کند. با این حال، نگاه فروم در برخی بخش‌ها ایده‌آلیستی و تا حدی محدود به فرهنگ غربی به نظر می‌رسد. این کتاب می‌تواند الهام‌بخش باشد اما برای بهره‌گیری بهتر از آن، نیازمند انطباق با شرایط اجتماعی و فرهنگی هر جامعه  در امروزاست.

چناکه میدانیم اریش فروم یک مارکسیست بود...اما مارکسیستها نیز کتاب هنر عشق ورزیدن را نقد نکردند!؟

اریش فروم، اگرچه ریشه در تفکر مارکسیستی داشت و نقدهای جدی به سرمایه‌داری و ساختارهای اجتماعی ارائه می‌داد، اما کتاب هنر عشق ورزیدن در میان محافل مارکسیستی نیز چندان مورد توجه یا نقد جدی قرار نگرفت. این موضوع می‌تواند به دلایل زیر باشد:

فروم هرچند خود را مارکسیست می‌دانست ، اما دیدگاه او با مارکسیسم دگماتیسم تفاوت‌های قابل توجهی داشت. فروم تلاش کرد تا اندیشه‌های مارکس را با روان ‌شناسی فرویدی تلفیق کند و به تحلیل روان‌شناختی از انسان و جامعه بپردازد. این رویکرد، برای مارکسیست‌های سنتی که بیشتر بر تحلیل‌های اقتصادی و تاریخی تمرکز داشتند، جذاب یا قابل قبول نبود. مارکسیسم کلاسیک بر جمع‌گرایی و تحلیل طبقاتی تأکید داشت، فروم به فردیت، رشد شخصی و مسائل درونی انسان توجه ویژه‌ای داشت. این موضوع باعث می‌شد بسیاری از مارکسیست‌ها دیدگاه‌های او را "غیرانقلابی" یا حتی " لیبرال" بدانند.

نگاه غیرطبقاتی به عشق :

فروم در هنر عشق ورزیدن عشق را فراتر از طبقات اجتماعی و در سطحی انسانی و جهانی بررسی می‌کند. او عشق را به‌عنوان یک نیاز اساسی انسانی می‌بیند که به همه افراد تعلق دارد، نه صرفاً به یک طبقه خاص. این دیدگاه با تحلیل طبقاتی مارکسیسم که بر نابرابری‌های ساختاری و مبارزه طبقاتی تأکید داشت، چندان همخوان نبود. مارکسیست‌ها ممکن است این نقد را مطرح کنند که عشق و روابط انسانی در چارچوب ساختارهای اقتصادی و اجتماعی شکل می‌گیرد و نمی‌توان آن را به‌صورت جداگانه و مستقل بررسی کرد. از این منظر، کتاب فروم شاید برای آنها فاقد تحلیل ساختاری کافی بود.

یکی از نقدهای اصلی مارکسیست‌ها به کتاب هنر عشق ورزیدن  این بود که این اثر بیشتر بر تغییر فردی و رشد شخصی تأکید دارد تا تغییرات اجتماعی و انقلابی. فروم معتقد بود که تغییرات درونی افراد می‌تواند جامعه را نیز تغییر دهد، اما این ایده برای مارکسیست‌ها که به انقلاب ساختاری و تغییر سیستم اقتصادی-اجتماعی باور داشتند، کافی نبود. عشق در دیدگاه فروم به‌عنوان یک راه‌حل برای تنهایی و انزوا مطرح می‌شود، اما برای مارکسیست‌ها، این رویکرد ممکن است بیش‌ازحد فردگرایانه و ناکافی به نظر برسد. فروم یک متفکر مستقل بود و تلاش می‌کرد تا دیدگاه‌هایش را فراتر از ایدئولوژی‌های سیاسی یا فلسفی خاص ارائه دهد. او حتی در میان اندیشمندان روان‌کاوی نیز جایگاه خاصی داشت و کم – کم از فرویدیسم فاصله گرفت. این استقلال ممکن است باعث شده باشد که مارکسیست‌ها او را به‌عنوان "یکی از خودشان" در نظر نگیرند.

فروم در هنر عشق ورزیدن به نقد فرهنگ مصرف‌گرایی می‌پردازد و این موضوع را در ارتباط با کاهش عمق روابط انسانی مطرح می‌کند. اما این نقد به‌صورت مستقیم به ساختار سرمایه‌داری حمله نمی‌کند. لذا برای مارکسیست‌هانویسنده کتاب هنر عشق ورزیدن کمتر مورد توجه قرار گرفت. این اثر برخلاف تحلیل‌های سنتی مارکسیستی، به جای تمرکز بر تغییرات انقلابی و ساختاری، بر رشد درونی و تحول فردی تأکید دارد. با این حال، کتاب همچنان به‌عنوان اثری ارزشمند در حوزه فلسفه، روان‌شناسی و اخلاق شناخته می‌شود که پیام‌های انسانی و جهانی آن فراتر از مرزهای ایدئولوژیک است.!

اریش فروم در طول فعالیت فکری و روان‌شناختی خود، به‌ویژه با تمرکز بر آزادی، خودمختاری و رشد فردی، از سنت‌های سخت‌گیرانه مارکسیسم دگماتیسم فاصله گرفت و اندیشه‌های او به برخی اصول آنارشیسم نزدیک شد. این نزدیکی به آنارشیسم که بر آزادی فردی، رد اقتدارگرایی و نقد ساختارهای سلطه تأکید دارد، یکی از دلایلی بود که موجب شد مارکسیست‌های سنتی او را به‌عنوان یک اندیشمند "غیرانقلابی" تلقی کنند!

...فروم در آثارش، از جمله هنر عشق ورزیدن و گریز از آزادی، بارها بر اهمیت آزادی و خودمختاری فردی تأکید کرده است. این موضوعات به اصول اساسی آنارشیسم بسیار نزدیک‌اند! فروم آزادی را نه‌تنها به‌عنوان یک حق، بلکه به‌عنوان یک نیاز روان‌ شناختی و معنوی انسان مطرح می‌کند. این نگاه با تأکید آنارشیست‌ها بر رهایی انسان از هرگونه سلطه، چه سیاسی و چه اقتصادی، همخوانی دارد. او در گریز از آزادی توضیح می‌دهد که چگونه انسان مدرن گاهی به ‌جای استفاده از آزادی خود، به‌دنبال پناه بردن به اقتدارگرایی یا پیروی از دیگران است. این نقد از اقتدارگرایی که می‌تواند در اشکال دولتی، مذهبی یا خانوادگی ظاهر شود، به نگاه آنارشیستی که خواهان برچیدن هرگونه سلطه است، شباهت دارد. فروم در هنر عشق ورزیدن عشق را به‌عنوان رابطه‌ای تعریف می‌کند که بر پایه آزادی، مسئولیت و احترام متقابل بنا شده است. این نگاه به روابط انسانی، با ایده آنارشیستی که روابط را بر اساس همبستگی و انتخاب آزادانه می‌بیند، هم‌خوانی دارد.

مارکسیسم سنتی، به‌ویژه در اشکال دگم و اقتدارگرایانه‌اش، تمایل داشت که تأکید خود را بر جمع‌گرایی، مبارزه طبقاتی و رهایی از طریق انقلاب ساختاری متمرکز کند. فروم، در مقابل به فردگرایی خلاقانه اعتقاد داشت و رهایی انسان را نه صرفاً در تغییرات ساختاری، بلکه در رشد آگاهی و خودشناسی او می‌دید. او از مارکسیسم تلطیف شده وانسانی دفاع می‌کرد که در آن انسان به‌عنوان هدف اصلی، نه وسیله‌ای برای تغییرات تاریخی یا اقتصادی، در نظر گرفته می‌شود! این نگاه باعث شد که مارکسیست‌های سنتی و دگم، او را به انحراف از اصول "واقعی" مارکسیسم متهم کنند.

نقد ساختارگرایی از نگاه فروم و آنارشیست‌ها: یکی از دلایل نزدیکی فروم به آنارشیسم، نقد مشترک او و آنارشیست‌ها به ساختارگرایی و دیوان ‌سالاری بود! فروم به ساختارهای اجتماعی از منظر روان‌شناختی حمله می‌کرد، زیرا معتقد بود این ساختارها انسان را از فردیت و خلاقیتش جدا می‌کنند. آنارشیست‌ها نیز همین ساختارها را عامل سلطه و سرکوب می‌دانند و به‌دنبال نابودی آنها از طریق راهکارهایی غیرمتمرکز و مبتنی بر همکاری آزادانه هستند.

مارکسیسم سنتی معمولاً بر تحلیل طبقاتی و جمع‌گرایی تأکید می‌کند، در حالی که فروم به فردیت و آزادی درونی به‌عنوان کلید رهایی انسان باور داشت. فروم اعتقاد داشت که انقلاب‌های سیاسی یا اقتصادی بدون تغییرات عمیق در آگاهی و روان انسان، نمی‌توانند به رهایی واقعی منجر شوند. این نگاه با دیدگاه انقلابی مارکسیست‌های سنتی تضاد داشت. فروم بیشتر به مسائل روان‌شناختی و فرهنگی می‌پرداخت و مسائل اقتصادی را تنها بخشی از مشکل می‌دانست.

نزدیکی فروم به اصول آنارشیسم، از جمله آزادی فردی، نقد اقتدارگرایی و تأکید بر روابط انسانی آزاد، یکی از ویژگی‌های مهم تفکر او است که او را از مارکسیسم سنتی جدا می‌کند. این استقلال فکری، اگرچه از ارزش‌های اندیشه او کاسته نیست، اما باعث شد که مارکسیست‌های دگم و سنتی، به‌جای پذیرش یا نقد دقیق آثار او، از او فاصله بگیرند. فروم در میان مرزهای مارکسیسم، روان‌شناسی و فلسفه‌ای انسانی ایستاد و توانست افکاری ارائه دهد که هنوز هم برای بسیاری از جوامع و افراد الهام‌بخش است.

مقایسه ایده‌های اریش فروم با دیگر متفکران مارکسیست و آنارشیست می‌تواند به درک بهتر چگونگی جایگاه او در تاریخ اندیشه‌های اجتماعی و روان ‌شناختی کمک کند. فروم در اواخر قرن بیستم، پس از گذراندن دوره‌ای از تفکرات مارکسیستی، به رویکردی مستقل نزدیک شد که هم از نظر روان‌شناختی و هم از نظر اجتماعی با برخی از متفکران مارکسیستی و آنارشیستی تفاوت‌های بنیادین داشت.

اگرچه فروم ابتدا از مارکس و مارکسیسم تأثیرات زیادی گرفت و حتی در کتاب « سیمای انسان راستین » به طرز عجیبی کارل مارکس را به عرش اعلی رساند اما در مجموع هیچگونه موفقیتی این کتاب برای وی بهمراه نداشت . چون نظرات روانشناسی و روانکاوی او تفاوت‌های عمده‌ای با اندیشه‌های مارکسیسم سنتی دارد. برای درک این تفاوت‌ها، می‌توانیم فروم را با چند متفکر مارکسیست تلطیف شده مقایسه کنیم.

کارل مارکس بر پایه تحلیل‌های اقتصادی و طبقاتی به توضیح تناقضات اجتماعی و مبارزات طبقاتی پرداخت. مارکس اعتقاد داشت که تغییرات اجتماعی از طریق انقلاب‌های اقتصادی و سیاسی بر مبنای طبقه کارگر امکان‌پذیر است. در حالی که فروم، به‌ویژه در آثار بعدی خود، به اهمیت تغییرات درونی فرد و روان‌شناختی انسان تأکید کرد. فروم بیشتر به این می‌اندیشید که چگونه انسان باید از درون خود را رها کند تا به‌طور مستقل و آزاد به‌طور واقعی در جامعه زندگی کند.

مارکس رهایی انسان را در تغییرات اقتصادی و اجتماعی و همچنین در دگرگونی مالکیت و تولید می‌دید. اما فروم رهایی انسان را نه فقط از ساختارهای اقتصادی بلکه از محدودیت‌های روان‌شناختی، مانند سلطه‌پذیری، ترس و نیاز به تایید اجتماعی می‌دانست. فروم به رهایی فرد از ترس‌های درونی و فقدان خودآگاهی تأکید داشت و معتقد بود که انقلاب اجتماعی باید با تغییرات فردی در درون انسان‌ها همراه باشد. او نقد خاصی به اشکال مختلف اقتدارگرایی از جمله دیکتاتوری‌های فردی و جمعی داشت. او در گریز از آزادی تأکید کرد که افراد در جوامع مدرن، به‌ویژه در دنیای غرب، تمایل دارند از آزادی خود بگریزند و تحت سلطه شکل‌های جدید اقتدار قرار گیرند.

آنتونیو گرامشی یکی از متفکران مارکسیست بود که بر تأثیر فرهنگ و هژمونی در تغییرات اجتماعی تأکید داشت. او اعتقاد داشت که طبقات حاکم نه تنها از طریق اهرم‌های اقتصادی بلکه از طریق هژمونی فرهنگی و ایدئولوژیکی سلطه خود را بر جوامع تحمیل می‌کنند. فروم نیز به این ایده تأکید داشت، اما بیشتر به این می‌اندیشید که این هژمونی فرهنگی بر ذهن و روان انسان‌ها تأثیر می‌گذارد و آن‌ها را از آزادی واقعی خود دور می‌کند. فروم به‌ویژه در هنر عشق ورزیدن و گریز از آزادی به نقش فرهنگ در شکل‌دهی به روابط انسانی و روان‌شناسی فرد تأکید کرد. اما در حالی که گرامشی بیشتر به ساختارهای اجتماعی و اقتصادی تأکید داشت، فروم بر تحولات روان‌شناختی و فردی به‌عنوان عامل مهم در تغییرات فرهنگی و اجتماعی پافشاری می‌کرد.

فروم در آثار خود به‌ویژه از ایده‌های آنارشیستی تأثیر گرفت، به‌ویژه از نگاه‌های آنارشیست‌هایی چون کروپتکین و باکونین. مقایسه او با این اندیشمندان می‌تواند روشن کند که چطور فروم در درک آزادی فردی و جامعه، به آنارشیسم نزدیک شد. کروپتکین به‌عنوان یک آنارشیست، آزادی را نه ‌تنها به‌عنوان حق فردی بلکه به‌عنوان هدف نهایی بشریت در نظر می‌گرفت. او معتقد بود که آزادی فرد باید در چارچوب یک جامعه بدون دولت و بدون سلسله‌مراتب اجتماعی تحقق یابد. فروم نیز به اهمیت آزادی فردی تأکید داشت و آزادی را پیش‌شرط اصلی روابط انسانی سالم می‌دانست. فروم اما آزادی را تنها در دست‌یابی به خودآگاهی و خودمختاری فرد می‌دید، در حالی که کروپتکین بیشتر بر آزادی اجتماعی و سیاسی در قالب یک جامعه بدون دولت تأکید داشت.

هر دو، فروم و کروپتکین ، نقد شدیدی به اقتدارگرایی داشتند. فروم در گریز از آزادی بیان می‌کند که انسان‌ها گاهی در برابر آزادی خود مقاومت می‌کنند و به‌جای آن به شکل‌های مختلف اقتدار روی می‌آورند. کروپتکین نیز معتقد بود که انسان‌ها باید از هر نوع سلطه، چه اقتصادی، سیاسی یا اجتماعی، رها شوند تا به آزادی واقعی برسند. این دو به‌ویژه در نقد جوامع صنعتی و دولت‌های مدرن به هم نزدیک هستند. باکونین یکی از بنیان‌گذاران آنارشیسم جمعی بود و بر اهمیت همکاری داوطلبانه و آزادی جمعی تأکید داشت. فروم نیز به این مسائل توجه داشت، اما بیشتر بر آزادی فردی و روان‌شناختی تأکید می‌کرد. در حالی که باکونین بیشتر به‌دنبال انحلال دولت و جایگزینی آن با اتحادیه‌های آزاد و خودگردان بود، فروم به‌ویژه در کتاب‌های خود به تأثیرات روان‌شناختی این ساختارهای اجتماعی بر فرد و روابط انسانی اشاره کرد.

فروم در بسیاری از زمینه‌ها به ایده‌های آنارشیستی نزدیک بود، اما رویکرد او بیشتر به‌سوی فردیت و آزادی روان ‌شناختی تمایل داشت. او برخلاف مارکسیست‌های سنتی که بیشتر بر ساختارهای اقتصادی و طبقاتی تمرکز داشتند، بر لزوم تحول فردی و درونی تأکید می‌کرد. از سوی دیگر، او با آنارشیست‌ها به ‌ویژه در زمینه نقد اقتدارگرایی و آزادی فردی هم‌نظر بود، اما نگاه او بیشتر بر تحولات روان‌شناختی و فرهنگی متمرکز بود تا انحلال دولت و ساختارهای اجتماعی. این تفاوت‌ها و شباهت‌ها باعث می‌شود که فروم یک شخصیت میان‌رشته‌ای و پیچیده باشد که در جایی بین مارکسیسم ، روان‌شناسی و آنارشیسم ایستاده است.

چرا این کتاب هنر عشق ورزیدن تابو بود؟ فروم ازدواج سنتی را زیر سؤال برد و از عشق به‌عنوان یک مهارت و هنر یاد کرد که نیازمند تمرین و آگاهی است. این دیدگاه با تفکرات رایج که عشق را یک امر الهی و غیرقابل تغییر می‌دانستند، تناقض داشت. پرداختن به موضوع سکس به‌عنوان بخشی از تجربه انسانی، به‌ویژه زمانی که در کنار عشق مطرح شد، برای جوامع مذهبی تابو بود. فروم به جای محدود کردن سکس به حوزه‌های سنتی یا ازدواج، آن را بخشی طبیعی و ضروری از رابطه انسانی دانست. فروم در کتاب خود به نقد روابط انسانی در جوامع سرمایه‌داری پرداخت. او عشق را تحت تأثیر فرهنگ مصرف‌ گرایی و سودگرایانه جوامع مدرن می‌دانست که این نگاه در تضاد با ارزش‌های آمریکایی آن دوران بود. در برخی جوامع و کشورها که قوانین سانسور شدیدی داشتند، بحث‌های آزاد درباره عشق و سکس مجاز نبود. به همین دلیل، کتاب فروم در این کشورها ممنوع شد یا خواندن آن به افراد توصیه نمی‌شد.

این کتاب دراواخر دهه 60 با اوج جنبش دانشجوئی در اروپا دوباره مطرح شد و با استقبال گسترده‌ای از سوی روشنفکران ، دانشجویان ، فعالان حوزه روان‌شناسی و فلسفه روبه‌رو شد. آنها کتاب را به‌عنوان یک نگاه تازه و انسانی به مقوله عشق معرفی کردند. گروه‌های مذهبی و محافظه‌کار در مقابل آنان به‌شدت با کتاب مخالفت کردند و آن را تهدیدی علیه اخلاق و ارزش‌های خانواده دانستند. در بسیاری از جوامع سنتی و مذهبی، این کتاب یا ممنوع شد یا ترجمه‌های آن با سانسورهای سنگین همراه بودند. امروزه هنر عشق ورزیدن به‌عنوان یک اثر کلاسیک شناخته می‌شود که همچنان الهام‌بخش است. دیدگاه‌های فروم درباره عشق، سکس و نقد جامعه مصرف‌گرا همچنان ارزشمند هستند و در برابر چالش‌های زندگی مدرن پاسخی انسانی ارائه می‌دهند. با اینکه تابو بودن این کتاب در بسیاری از جوامع کمرنگ شده است، اما محتوای آن همچنان در برخی فرهنگ‌های محافظه‌کار جنجالی است. هنر عشق ورزیدن فراتر از یک کتاب است؛ پیام آن دعوت به زندگی اصیل و رابطه‌ای بر پایه آگاهی، تعهد، و عشق واقعی است.

سخن پایانی: عشق، به تعبیر اریش فروم، هنری است که بیش از هر چیز نیازمند تمرین، آگاهی و شجاعت است. او ما را به بازاندیشی در روابط انسانی و چگونگی تجربه عشق دعوت می‌کند؛ عشقی که نه از روی اجبار و وابستگی، بلکه با اراده‌ای آگاهانه و مسئولیتی عمیق شکوفا می‌شود. این سفر از درک عشق به‌عنوان یک هنر آغاز می‌شود، سفری که در آن باید از حصارهای تابوها، سنت‌های محدودکننده و نگاهی صرفاً مادی‌گرایانه عبور کنیم. عشق در دیدگاه فروم تنها یک رابطه شخصی نیست، بلکه پنجره‌ای است به سوی زندگی اصیل که در آن رشد فردی و پیوندهای انسانی در کنار هم معنا می‌یابند. امید است که این مقاله توانسته باشد پرتویی تازه بر ماهیت عشق و اهمیت آن در دنیای پرشتاب امروز بیفکند. شاید آنچه بیش از هر چیز اهمیت دارد، این باشد که عشق را نه به‌عنوان مقصدی نهایی، بلکه به‌مثابه مسیری پویا و زنده ببینیم؛ مسیری که با هر قدم، ما را به انسانیت نزدیک ‌تر می‌کند.پایان. زمستان 2025

*****

* اریش فروم: اندیشه و یادگارش

اریش فروم یکی از مهم‌ترین و برجسته ‌ترین روان‌شناسان، متفکران اجتماعی و نظریه پردازان قرن بیستم است که تأثیرات عمیقی بر بسیاری از حوزه‌های علمی و فرهنگی بر جای گذاشت. او به‌ویژه در زمینه روان‌شناسی اجتماعی و اندیشه‌های انتقادی اجتماعی شناخته می‌شود. فروم، برخلاف بسیاری از هم‌دوره‌ای‌هایش، به بررسی و تحلیل روابط فردی، آزادی، عشق، مسئولیت و ساختارهای اجتماعی در بستر فرهنگی و اقتصادی جوامع پرداخته است. در نگاه اول ممکن است فروم به‌عنوان یک روان‌شناس انسانی شناخته شود که در آثارش به تبیین ساختارهای روان‌شناختی و روابط فردی پرداخته، اما وقتی به دقت به اندیشه‌های او توجه کنیم، می‌بینیم که فروم همواره در پی یافتن ریشه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی مسائلی چون آزادی، عشق و هویت انسانی بوده است.

در این توضیح ، قصد داریم تا ایده‌های اساسی فروم را در زمینه‌های مختلف مورد بررسی قرار دهیم، از جمله تأثیرات او بر روان‌شناسی انسانی، تحلیل‌های اجتماعی او از مفهوم آزادی، نقدهایی که به جوامع اقتدارگرا داشته است و تأملاتی در مورد روابط انسانی و عشق. در نهایت، مقاله به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه اندیشه‌های فروم به‌ویژه در عصر کنونی همچنان می‌توانند به ما در درک بحران‌های فردی و اجتماعی کمک کنند.

فروم و روان‌ شناسی انسانی: اهمیت فرد و جامعه در تحول روان‌شناختی

فروم به‌عنوان یک روان‌شناس انسانی، به‌ویژه از ایده‌های کارل یونگ و آبراهام مازلو تاثیر گرفت، اما نگاه او به روان‌شناسی فردی و اجتماعی از سایر روان ‌شناسان هم‌عصر خود متفاوت بود. یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای فروم در روان‌شناسی انسانی، تأکید بر روابط میان فرد و جامعه است. او معتقد بود که انسان‌ها نه‌تنها موجوداتی فردی با نیازها و خواسته‌های خاص هستند، بلکه به‌طور عمیق تحت تأثیر فرهنگ و ساختارهای اجتماعی و اقتصادی نیز قرار دارند.

در کتاب هنر عشق ورزیدن و گریز از آزادی، فروم نشان می‌دهد که روان‌شناسی فردی نمی‌تواند در خلأ قرار گیرد و باید همواره در بستر اجتماعی و فرهنگی بررسی شود. او بر این باور بود که رفتارهای فردی و روابط انسانی، نه‌تنها تحت تأثیر روان‌شناسی فردی هستند، بلکه ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز نقش عمده‌ای در شکل‌دهی به این روابط ایفا می‌کنند. فروم معتقد بود که روان‌شناسی انسانی باید به‌طور جامع‌تر و در پیوند با جامعه تحلیل شود و از فردگرایی صرف دوری کند.

فروم در آثار خود، از جمله در بهره‌کشی از انسان، به بررسی فرآیندهای روان‌شناختی پرداخته که به ایجاد روابط نابرابر در جوامع صنعتی منجر می‌شوند. او در این کتاب تأکید می‌کند که سرمایه‌داری به شکلی انسان‌ها را به کالا تبدیل کرده و از نظر روان‌شناختی آن‌ها را از خودشان بیگانه می‌کند.

مفهوم آزادی در اندیشه‌های فروم: از رهایی فردی تا رهایی اجتماعی

یکی از مسائل محوری که فروم به آن پرداخته، مفهوم آزادی است. در کتاب معروف گریز از آزادی، فروم مفهوم آزادی را به‌طور عمیق‌تری مورد بررسی قرار می‌دهد. او تحلیل می‌کند که چرا در جوامع مدرن، علی‌رغم اینکه افراد به نظر می‌رسد که آزادی‌های فردی بیشتری دارند، در عمل احساس آزادی کمتری می‌کنند. فروم به‌ویژه به این نکته اشاره می‌کند که در دنیای معاصر، انسان‌ها آزادی خود را از دست داده‌اند زیرا ساختارهای اجتماعی و اقتصادی قدرت زیادی دارند و افراد به‌طور ناخودآگاه تحت سلطه این ساختارها قرار می‌گیرند.

فروم معتقد بود که بسیاری از افراد به‌جای بهره‌برداری از آزادی خود، به‌طور ناخودآگاه از آن می‌گریزند و به جای آن به سلطه‌پذیری و وابستگی به قدرت‌های بیرونی روی می‌آورند. او در این کتاب به انواع مختلف سلطه، از جمله سلطه فردی، اجتماعی و سیاسی، پرداخته و این مسأله را بررسی می‌کند که چگونه این سلطه‌ها می‌توانند باعث ایجاد ناامنی و اضطراب در افراد شوند.

یکی از مفاهیم کلیدی که فروم در این زمینه معرفی می‌کند، مفهوم "گریز از آزادی" است. او بر این باور است که در جوامع مدرن، بسیاری از افراد به دلیل ترس از مسئولیت‌های ناشی از آزادی، به سلطه‌پذیری روی می‌آورند. این روند باعث می‌شود که در واقع آزادی واقعی تحقق نیابد و فردیت انسان‌ها در دام ساختارهای قدرت و سلطه گرفتار شود.

عشق و روابط انسانی: از احساس به هنر

یکی دیگر از مهم‌ترین مباحثی که فروم در آثار خود به آن پرداخته، مفهوم عشق است. در هنر عشق ورزیدن، فروم عشق را نه‌فقط یک احساس غریزی بلکه یک هنر می‌داند که نیاز به یادگیری، تعهد و مسئولیت دارد. او معتقد است که عشق به‌عنوان یک رفتار اجتماعی، نه تنها ارتباط فردی بین دو نفر، بلکه به‌عنوان یک نیرو برای تحول و تغییرات اجتماعی عمل می‌کند.

فروم در این کتاب، به تحلیل و بررسی اشکال مختلف عشق، از جمله عشق رمانتیک، عشق به والدین، عشق به خود و عشق به بشریت پرداخته است. او نشان می‌دهد که در دنیای مدرن، افراد به‌ویژه در جوامع مصرفی و فردگرایانه، عشق را به‌طور سطحی و مبتنی بر نیازهای روان‌شناختی و اجتماعی خود می‌فهمند، اما فروم تأکید می‌کند که عشق واقعی نیاز به رشد درونی، احترام و پذیرش دیگران دارد.

فروم همچنین به این نکته اشاره می‌کند که عشق می‌تواند به‌عنوان یک نیروی تغییر اجتماعی عمل کند. او بر این باور بود که عشق، زمانی که به‌طور واقعی درک شود، می‌تواند روابط اجتماعی را متحول کرده و انسان‌ها را از فردگرایی و انزوا رهایی بخشد.

نقد جوامع اقتدارگرا: تأکید بر آزادی و دموکراسی

فروم در آثار خود به نقد جوامع اقتدارگرا و سلطه‌گرایی می‌پردازد. او بر این باور بود که در دنیای مدرن، سلطه‌گری به‌گونه‌ای جدید و پیچیده‌تر از گذشته نمایان می‌شود. در حالی که در گذشته اقتدارگرایی به‌صورت مستقیم و آشکار از سوی دولت‌ها و حاکمان اعمال می‌شد، در دنیای مدرن سلطه به‌طور غیرمستقیم از طریق ساختارهای اقتصادی و اجتماعی اعمال می‌شود.

فروم در کتاب گریز از آزادی به‌ویژه بر چگونگی پیدایش نظام‌های اقتدارگرا و دیکتاتوری‌های فردی تأکید می‌کند. او بیان می‌کند که در جوامعی که از نظر اجتماعی و اقتصادی به‌شدت تحت فشار هستند، افراد تمایل دارند تا از آزادی خود بگریزند و تحت سلطه قدرت‌های بیرونی قرار گیرند.

اندیشه‌های فروم در دنیای امروز: از رهایی فردی تا تحول اجتماعی

در دنیای امروز، اندیشه‌های فروم همچنان قابل توجه هستند. با توجه به بحران‌های اجتماعی، اقتصادی و روان‌شناختی که در جوامع مدرن مشاهده می‌کنیم، نظریات فروم می‌توانند راهگشا باشند. او به ما یادآوری می‌کند که رهایی انسان‌ها تنها در تغییرات اجتماعی و اقتصادی نهفته نیست، بلکه باید از درون انسان‌ها آغاز شود.

فروم از بحران‌های روان‌شناختی افراد در دنیای مدرن، از جمله احساس بیگانگی، انزوا و اضطراب صحبت می‌کند. در این دوران که افراد بیشتر از هر زمان دیگری به دنبال هویت و معنا هستند، نظریات فروم همچنان می‌توانند به ما کمک کنند تا بهتر درک کنیم که چگونه می‌توانیم از این بحران‌ها رهایی یابیم.

نتیجه‌گیری: اریش فروم، با رویکردهایی جامع و انسانی، توانسته است به تحلیل مسائل پیچیده‌ای بپردازد که همواره در جوامع انسانی وجود داشته است. آزادی، عشق، روابط انسانی و رهایی اجتماعی از جمله موضوعاتی هستند که فروم در آثار خود به‌طور جامع و عمیق به آن‌ها پرداخته است. اندیشه‌های فروم نه‌تنها در زمانه خود، بلکه در دنیای امروز نیز اهمیت بسیاری دارند و می‌توانند به ما کمک کنند تا درک بهتری از مشکلات فردی و اجتماعی خود پیدا کنیم و راه‌هایی برای دستیابی به آزادی و رهایی واقعی بیابیم.

روانکاوی توده حزب الله

پرویز رستم

پیشگفتار : روانکاوی توده حزب‌الله موضوعی پیچیده و چندلایه است که نیازمند درکی عمیق از زمینه‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی آن می‌باشد. حزب‌الله به عنوان یک پدیده سیاسی- مذهبی که در بطن تحولات منطقه خاورمیانه شکل گرفته ، به یک نیروی نظامی نیز تبدیل شده که قابل بررسی است!

در تحلیل روانکاوی توده حزب‌الله ، باید به عواملی مانند ایدئولوژی مذهبی، هویت جمعی و نقش مقاومت در برابر نیروهایی که  دشمن خویش فرض میکنند ؛ توجه کرد! این پدیده توانسته است با بهره‌گیری از اصول و ارزش‌های مذهبی و انقلابی، پیروان خود را به سوی یک هویت جمعی هدایت کند که در آن، احساس تعلق به یک هدف والا محوریت دارد. روانکاوی این توده نشان می‌دهد که افراد عضو حزب‌الله به واسطه یک ارتباط عمیق روانی و عاطفی با ارزش‌ها و اهداف خود و اختلالت روانی نهفته در شخصیت خویش ، از طریق مفاهیمی مانند شهادت، ایثار، و مبارزه با ظلم تقویت شده و توانسته یک چارچوب روان‌شناختی محکم برای اعضای خود فراهم کند.

بررسی دقیق مؤلفه‌هایی چون روان ‌شناسی مقاومت، نقش رهبری کاریزماتیک و تأثیر ایدئولوژی مذهبی بر شکل‌گیری و پایداری این توده است.  نویسنده درک بهتری از کشمکش های درونی این افراد حزب الهی و دلایل نفوذ آن در میان بخش‌هایی از جامعه ارائه میدهد. تعصبات مذهبی و نقش ایدئولوژی در ساختار افراد حزب‌اللهی موضوعی است که ابعاد مختلفی از روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و علوم سیاسی را در بر می‌گیرد. این پدیده به طور ویژه با ایدئولوژی مذهبی خود، توانسته هویت و باورهای جمعی اعضای خود را شکل دهد و آنان را به سمت چالش‌های مختلف هدایت کند.

تحلیل نقش ایدئولوژی و تعصبات مذهبی در حزب‌الله نیازمند بررسی عوامل متعددی است که شامل مواردی مانند هویت ‌سازی، مشروعیت ‌بخشی به اقدامات و کنترل اجتماعی می‌شود. ایدئولوژی مذهبی حزب‌الله نه تنها چارچوبی ارزشی و اخلاقی برای اعضای خود فراهم می‌کند، بلکه به عنوان یک نیروی محرک، انگیزش و همبستگی درونی آنان را تقویت می‌کند. از سوی دیگر، تعصبات مذهبی در خانواده های افراد حزب الهی ، زمینه ‌ساز تفکرات انحصاری و دشمن‌ تراشی است که پیامدهایی مانند اقدامات خشونت آمیز، افراط ‌گرایی و سرکوب آزادی‌های فردی و جمعی را به دنبال داشته است.

این مقاله سعی دارد با نگاهی جامع به معضلات تربیتی افراد حزب الهی  بپردازد ! بررسی این موضوع کمک به روشن ‌سازی عوامل مؤثر در درک بهتر و نقش ایدئولوژی‌های مذهبی است!  تعصبات مذهبی و ایدئولوژی در افراد حزب‌اللهی نقش کلیدی در شکل‌دهی به هویت، انگیزش و رفتار اعضای آن دارند. این تعصبات  باعث ایجاد یک نگرش انحصارگرایانه و مقاومت در برابر تغییر شده زیرا چنین تصور میشود که ایدئولوژی به افراد احساس مشروعیت ، انگیزش و هویت جمعی می‌دهد. با این حال، این ساختار ایدئولوژیک پیامدهای منفی داشته است، از جمله ترویج خشونت، سرکوب آزادیخواهان‌ و جلوگیری از پذیرش تفاوت‌ها و تغییرات اجتماعی.سردبیر

فهرست :

0- تئوری

1 - روند شکل گیری صدمات شخصیتی در جمعیت حزب الله

2- نقش پدر در خانواده حزب الهی

3- نقش مادر در خانواده حزب الهی

4- اعلائم ناهنجاری های شخصی در فرد حزب الهی

5- جهان ذهنی حزب الهی ها

6- پرخاشگری ، رفتار نهادینه شده در فرد حزب الهی

7- اطاعت محض ، روش پرورش حزب الله

8- ابعاد فرهنگی – روانی در فرد مذهبی

9- زمینه های رشد اختلال شخصیتی قبل از شورش کور1357

تئوری : برای شناخت ساختار روانی توده حزب الله در فرقه شیعه اسلامی در ایران می بایست ویژگی هائی که ماهییت فکری اختلال شخصیت این جمعیت عقب مانده را تشکیل میدهد ، بازشناسی نمود. طبق تعریف اختلال شخصیت در یک فرد حزب الهی الگوهای عملی ، گفتاری و رفتاری عمیقا ریشه داری و تا حد بسیاری پایدار شناخته میشوند که خود را بصورت واکنش های خشک تعصبی و انعطاف ناپذیری سخت در موقعیت های اجتماعی مختلف نشان میدهند. اختلالاتی که میتوانند این نوع شخصیت ضد اجتماعی را در بستر آسیب شناسی مطرح نمایند ؛ در منابع روانپزشکی بازتاب گسترده ای یافته است.

بنا بر تعریف علمی « اختلال شخصیت » توده حزب الله دارای شاخص های زیر است:

1-      عقب مانده ترین و ارتجاعی ترین قشر جامعه.

2-      متعصب ترین بخش جامعه .

3-      خشونت طلب ترین قشر جامعه

4-      قشری با سطح نازل از فهم و شعور اجتماعی .

5-      قشری کودن با ذهنی منجمد.

6-      بی رحم ترین و بی شرم ترین قشر جامعه.

7-      حقه بازترین و ریا کارترین قشر جامعه.

8-      دروغگو ترین و متقلب ترین قشر جامعه

9-      حیله کارترین و دو دوزه باز قشر جامعه.

10- پر عقده ترین و بی وجدان ترین قشر جامعه

11- قشری خطرناک با نازل ترین اعمال کنترل عصبی و روانی.

 

اختلال شخصیت بدین جهت که اصولا برای توصیف انواع افراطی یک نوع ذهنی خاص ، از ویژگی های شخصیتی خاص استفاده میشود. نفوذ معیارهای ضروری برای تشخیص اختلال شخصیت ، بیان و چیرگی ویژگی های خاص آنهاست. شاخص معیار های دیگری برای اختلال شخصیت این است که عملکرد ذهنی ، سازگاری اجتماعی یا انسجام درونی و روانی فرد به طور قابل توجهی محدود می گردد. علاوه بر این ، یقین بر این است که این الگوهای رفتاری عمدتا پایدار و ماندگار هستند و به حوزه های مختلف رفتار و کارکرد های آسیب شناسی مربوط می شوند. در سیستم های شخصیتی مدرن ، از اصطلاح « اختلال شخصیت » استفاده می شود که شامل اختلال شخصیت غیر اجتماعی یا ضد اجتماعی نیز می شود.

     از جنبه اتیوپاتوژنتیک ( ÄTIOPATHOGENETIC) «علت شناسی بر پایه علوم ژنتیک» هیچ نظریه یکنواختی وجود ندارد.از دیدگاه روان پویشی (PSYCHODYNAMIK) اختلالات شخصیتی عمدتا از اختلالاتی در مراحل رشد اولیه دوران کودکی بر مبنای پرورش و تربیت خانوادگی ناشی میشوند. بر اساس تئوری روان کاوی ، درونی شدن ارزش های تربیتی والدین در اوان کودکی از سنین سه تا چهار سالگی شروع می گردد. به ویژه در خانواده حزب الهی ، کودک با ساختارها و مفاهیم روانی – خرافی اسلامی آشنا میگردد و با مقولات تهی از واقعیت و غلط ، پیش داوری ها ، نمادهای سمی ، مفاهیم توهین آمیز ، دروغ و رفتارهای ناشایست ضد فرهنگ اجتماعی و شستشوی مغزی دینی در حد بالائی آلوده میگردد. در طی زمان ، تعادل و رشد فکری و اخلاقی حین سالهای نوجوانی و بزرگسالی از دست میرود و نابود می گردد.

     درگیری ها و کشمکش های درونی و معضلات تربیتی در دوران اولیه کودکی که قابل حل نبودند و مسائلی که مورد قبول واقع نمی شدند و به صورت عقده های روانی ؛ پنهان و به کنار زده می شدند (1- VERDRÄNGEN) در نوجوانی و بزرگسالی به صورت علائم نویروتیک (2- NEUROTIC ) ظاهر می گردند. این علائم بعنوان جایگزینی درگیری و تمایلات سرکوب شده ظاهر می گردند و عمدتا ناخودآگاه قسمتی از ساختار فکری و عملی یک فرد را تشکیل میدهند. معمولا ارزش های اخلاقی و عاطفی یک کودک در پیوند با تربیت خانوادگی و محیط اطراف او احیاء می گردند. در فقدان این عوامل اما فرصت و مهلتی برای دستیابی به خودآگاهی اجتماعی و تحرک فکری برای او ممکن نمی گردد.

*****

1- مشکل خاصی از یک مکانیسم دفاعی که از طریق آن تمایلات غریزی غیر قابل قبول یا بازنمائی آنهادر قالب افکار ، تصاویر و ایده ها  از صحن آگاهی بیرون رانده شده و از ورود مجدد به آن جلوگیری می شود.

2- (Neurotic) صفت مشخص کننده رفتارهائی است که شخص مبتلا به (NEUROSE) نشان می دهد. در اصطلاح روانکاوی « نویروز» به معنای وسیعتری ، تا حدی که تمام اختلالات روانی از جمله نویروزهای اضطراب ، هیستری ، وسواس و افسردگی و مقبولترین انواع آنها را میتوان نام برد.

خصوصیات عمده نویروز ها عبارتند از :

1)      فقط بخشی از شخصیت را تحت تاثیر قرار میدهند.

2)      شروعی حاد دارند.

3)      خفیف تر از دیگر بیماری های روانی هستند.

4)      علائم آنها معمولا با اضطراب همراه است.

5)      با اختلال در سنجش واقعیت همراه نیستند.

انباشتگی این معضلات ، در طول زندگی نوجوانی و بزرگسالی همواره افزایش می یابند. و به صورت عقده و گره های ناگسستنی در این جا و آنجا بروز می نماید. بدین ترتیب آهسته – آهسته شخصیت فرد شکل میگیرد. افرادی با اختلال شخصیت معمولا در طول زندگی خود در معرض انواع مشکلات محیطی و اجتماعی و همچنین بحران های شخصی خود باقی می مانند.

ما قبلا تذکر داده بودیم که :

از جنبه روان پویشی (PSYCHODYNAMIK) -1- ، اختلالات شخصیت عمدتا از اختلالات در مراحل فردی رشد اولیه دوران کودکی ناشی میشود. اختلال در مرحله دهانی کودک (ORALE PHASE) که تا سن یک سال و نیمی است و منجر به رفتار های وابستگی ، خودشیفتگی ، حسادت و رشک میشود. همانطور که برای مثال در اختلال شخصیت وابسته و منفعل و پرخاشگر دیده میشود. تداوم صفات نامبرده در مرحله بعدی یعنی مرحله مقعدی (ANALE PHASE) از سن یک و نیم سال تا سه سالگی منجر به رفتار های وسواسی (ZWANGSHAFTES VERHALTEN) و رفتار سختگیرانه همراه با سردی عاطفی میشود و در نهایت به عنوان عاملی غیر قابل در ایجاد اختلال شخصیت وسواسی بروز می نماید. در مرحله  قضیبی  کودک -  مربوط به آلت تناسلی مرد- (PHALLISCHE PHASE) مشکلات باعث میشوند که احساسات سطحی و ناتوانی در برقراری روابط صمیمانه ، به وجود آمده و تداوم داشته باشند و در نتیجه نوعی از اختلال شخصیت هیستریک (HYSTERIK) - شخصیت نمایشی – ایجاد کنند. این مرحله در سال سوم زندگی کودک شروع شده و تا اواخر سال پنجم عمر ادامه می یابد.

مرحله قضیبی پیدایش هویت جنسی و نیز احساس مالکیت و تسلط بر اشیاء و محیط را پی ریزی می کند و سمبول قدرت می گردد. در ادامه این مرحله اختلال رفتاری در زمینه های روانی بسیار متفاوتی رخ می دهند. برای مثال در زمینه عاطفه (AFFEKTIVITÄT) ، محرک و انگیزه (ANTRIEB)  کنترل تکانه (IMPULSKONTROLLE) ، اداراک (WAHRNEHMEN) ، تفکر (DENKEN) و روابط با دیگران (BEZIEHUNG ZUANDEREN).

1- روان پویائی یک اصطلاح کلی در روانکاوی است که در ارتباط با روان و آنچه که آنرا در حرکت و تغییر پیاپی قرار میدهد؛ میباشد!

معیارهای عمومی - اختلالات شخصیت (PERSÖNLICHKEITSSTÖRUNG) :

1- عدم تعادل مشخص در نگرش ها و رفتار در چندین حوزه عملکردی.

2- الگوی رفتار غیر عادی مداوم و پی در پی است و محدود به دوره های بیماری روانی نمی گردد.

3- الگوی رفتار غیر عادی ، عمقی ژرف در ساختار شخصیتی دارد و آشکارا در بسیاری از روابط شخصی و اجتماعی بی نظم و نامناسب ظهور می نماید.

4- در دوران کودکی یا نوجوانی (ADOLESZENZ) شروع میشود و تثبیت میگردد.

5- تجلی و بروز آن در بزرگسالی دائمی است و تاثیر بسزایئ در روابط شغلی و اجتماعی دارد.

6- مصائب ذهنی واضح ، گاهی اوقات در دوره های آخر بروز می نماید.

7- ایجاد محدودیت های قابل توجه در زمینه عملکرد های حرفه ای و اجتماعی.

8- عدم ارتباط با آسیب های مغزی یا هر اختلال روانپزشکی دیگر.

مقوله « اختلالات شخصیتی » در مورد اشخاصی صدق میکند که با بیان افراطی برخی از ویژگی های شخصیتی که منجر به اختلالات و تاثیر منفی در زندگی روزانه در اجتماع می گردند ؛ همراه باشند. این ها ویژگی های شخصیتی پایدار و فرا موقعیتی هستند. این اختلالات شامل الگو های رفتاری عمیقا ریشه دار و سرسخت هستند که به عنوان معضلات انعطاف ناپذیر ، طیف وسیعی از رفتار های مهم شخصی و اجتماعی را در بر می گیرند.

« اختلالات شخصیتی » انحرافاتی قابل توجه از روشی است که یک فرد معمولی در قالب یک فرهنگ معین از طریق آن ادراک می کند ، می اندیشد ، احساس می کند و به ویژه توسط آن روابط خود را با دیگران شکل میدهد. چنین الگوهای رفتاری عمدتا ثابت و پایدار هستند و به حوزه های مختلف رفتار و عملکردهای روانی مربوط می شوند. این اختلالات اغلب ، اما نه همیشه با لطمه های ذهنی و  تغییرات منفی در عملکرد اجتماعی در درجات مختلف همراه هستند. اختلال شخصیت (PERSÖNLICHKEITSSTÖRUNG) و اختلال شخصیت با ویژگی های کمی برجسته ( AKZENTUIERTE PERÖLICHKEITS ZÜGE) با درجه شدت و وسعت در نهاد فرد از یکدیگر متمایز میشوند. در حالی که در مورد دوم ، یک انحراف متوسط ( اما به وضوح قابل تشخیص ) در یک خصوصیت خاص یا در چند ویژگی مرتبط با یکدیگر با درجه اختلال کم یا بدون اختلال در عملکرد اجتماهی رخ میدهد، اما اختلالات شخصیت با ناهنجاری های آشکار در کلیه ابعاد درونی یک فرد مشخص میشوند که باعث لطمه های جدی ذهنی و یا مشکلات اجتماعی می گردند.

به این ترتیب چگونگی سازگاری اجتماعی یک فرد به تنهائی نمی تواند مبنای کافی برای تشخیص و نوع شخصیت فراهم کند ، بلکه باید همیشه در چارچوب ارزیابی گسترده تری از الگوی کلی شخصیت در نظر گرفته شود. اختلال شخصیت با ویژگی های کمی برجسته ، تفاو ت شان در طول زمان تغییر شخصیت و نوع بروز آن است. اصولا این نوع از اختلال شخصیت ، اختلالاتی هستند که در دوران نوزادی ، کودکی یا نوجوانی رخ میدهند و تا بزرگسالی ادامه می یابند. آنها به هیچ  اختلال روانی یا بیماری مغزی دیگری مربوط نمی شوند ، اگر چه ممکن است قبل یا همراه با سایر اختلالات ، بوجود بیایند. در مقابل تغییرات شخصیتی (PERSÖNLICHKEITSVERÄDERUNG) معمولا در بزرگسالی و پیری اکتسابی هستند. آنها به دنبال فشار روانی شدید یا طولانی مدت ( برای مثال : حبس در اردوگاه مرگ و کار اجباری ) ، فجایع جنگی و محیط زیستی ، اختلالات روانی جدی یا بیمار های جسمی و آسیب های مغزی بوجود می آیند.

اصطلاح اختلال شخصیت صرفا توصیفی و یا متکی بر پدیده ها است (DESKRIPTIV) و چیزی در مورد علت این اختلال بیان نمی کند. در مورد  اختلال شخصیت به طور خاص ، نظریه روانکاوی (PSYHOANALYSE) و عوامل و نظریاتی که فرآیندهای تغییر و رشد را مفهوم مرکزی قرار میدهند (PSYCHODYNAMISCH) بعنوان علت بیان می گردند.برای مثال مفهوم منش نویروتیک (CHARAKTER NEUROSE) اگر موارد ارثی (ERBLICHE DISPOSITION) را احتمال قرار بدهیم ، می توانیم عوامل محیط اجتماعی و رشد و سیر تاریخچه شخصیتی را با تاکیدی بیشتر مطرح کنیم. البته با طرح حالات روانی نابهنجار که علت آنها معلوم نیست (PSYCHOPATHIE-KONZEPT) معادل فارسی درستی وجود ندارد و به غلط « جامعه ستیزی » گفته میشود که در ادبیات پزشکی آلمانی شخصیت پسیکوپات با جامعه ستیزی همراه نیست.

زمانی میتوان علل واقعی را به بهترین وجه در گونه های اختلالات شخصیتی جستجو کرد که در آنها مولفه ارثی ممکن باشد و بیشترین وزن را دارا باشد. بعنوان مثال در هنجارهای خلق و خوی (TEMPERAMENT) و رویداهای روانی که تاثیر و انگیزه حرکتی (PSYCHOMOTORISCHE ANTRIEB ) دارند و در شخصیت های دارای خلق ادواری (ZYKLOTHYME PERSÖNLICHKEIT) دیده میشوند. اهمیت جنبه های شیمیائی برای ساختار شخصیت به ویژه ارتباط بین جذب و ترشح سروتونین (SEROTONIN) – هورمون انتقال دهنده عصبی – با حمله و خشونت و دیگر انواع هورمون ها و خود تهاجمی (َAUTOAGGRESSIVITÄT) و پرخاشگری(َAGGRESSIVITÄT)   را نشان دهد؛ مشخص می گردد!

روند شکل گیری صدمات شخصیتی جمعیت حزب الله:

افراد دارای اختلال شخصیت معمولا در طول زندگی خود در معرض انواع مشکلات محیطی و همچنین بحران های شخصی خود باقی می مانند. به ویژه در اوائل سالهای زندگی و میانسالی اختلالات شخصیتی در رابطه با معضلات اجتماعی بروز شدیدی می نمایند. اولین تجربه منفی و ناهنجار یک فرزند پسر در خانواده حزب الهی در روزهای ابتدائی بعد از تولد یا چند هفته بعد با سنت اسلامی ختنه شدن بعنوان ضربه روحی (TRAUMA) 1 آغاز می گردد. در این زمان کودک نوزاد اولین تجربه آزار دهنده و درد آزا را احساس می کند. این حادثه در ناخود آگاه کودک می ماند. در مورد کودک دختر هم همین روند را دارد. اگر از اولیای این کودکان دلیل این خشونت را بخواهید ، با سکوت و یا لاطائلات دستورات واهی شرعی و دینی روبرو می شوید.

از نظر تاریخی با نفوذ و گسترش نوع خشونت آمیز ایدئولوژی شیعه در دوره صفویه(2) و درون خانواده های مذهبی تعادل جو سنتی بهم ریخت و سبب شروع فروپاشی طویل المدت در ساختار دولتی و جامعه مردم ایران گردید. والدین متعصب مذهبی که خود را مالک فرزندان خودشان می دانستند و با شیوه تربیت اقتدارمنشانه و زورگویانه عمل می نمودند ، آهسته – آهسته ضربات کاری را به روان جامعه دین زده ایران فراهم نمودند. آنها با مسخ در مقولات خرافی و مذهبی بطور مستقیم و یا غیر مستقیم آتوریته (حکمیت) خود را به خانواده تحمیل نمودند و اغلب جوی مسموم را بوجود آوردند. آنها با برگزاری هیئت های عزاداری خانگی و مراسم و مناسک مذهبی فرزندان خویش را در آماج جو ساخته شده مذهبی رها می نمودند. در روندی طولانی  ، این  جوانان تحت تبلیغات مذهبی قرار گرفته و با پیدایش امام زنده شان « روح الله خمینی » تحمیق فکری و روانی گشته و دسته – دسته با شعار " حزب فقط حزب الله " افراطی تر می شدند.

1- (PSYCHISCHES TRAUMA) اتفاق ، حادثه و یا تجربه ای که فرد نمی تواند به اندازه کافی به آن واکنش نشان دهد و آن را پردازش (VERARBEITEN) کند و بنابراین موقتا از صحنه آگاهی او سرکوب می شود. در ضمیر ناخودآگاه ، تجربه آسیب زا دائما بر دستگاه روانی او تاثیر می گذارد ، و آن به گونه ای که گوئی شخص مورد نظر دائما با این تجربه مواجه است. این امر با هدف واکنش معنادار و ملموسی به آن برای او بعنوان وظیفه ای حل نشده و دائمی باقی می ماند.

2- برای نشان دادن شقاوت و وحشی گری شیعیان در کتاب تاریخ دوره صفویه بنام « روضته الصفویه » می خوانیم که شاه اسماعیل اول به گروه ویژه آدم خواران صفوی « چیگین ها » دستور داد "هر که سر مرا دوست دارد سر این ( شبک خان ازبک) را بخورد " و آنها او را با استخوان هایش خوردند!

با وجود آنکه این گروه نه ساختار سازمانی داشت و نه حزب منسجمی بود و فاقد هرگونه اساسنامه و مرامنامه ؛ توانستند تحت نام معینی " حزب خدا " این جوانان را جذب نموده و از انرژی مخربشان استفاده سیاسی نمایند. حزب الهی بودن به آنها شخصیتی کاذب میداد. کسانیکه تا بحال با زندگی ساده و لمپنی ارج و قربی نداشتند به یکباره خود را در صفوف سربازان امام با نام حزب الهی می دیدند و رها از قید و بند نظام خانوادگی سنتی. بی ثباتی نهادهای سیاسی و اجتماعی ، عدم پایبندی به اخلاق اجتماعی و سیاسی ، پیش داوری های کاذب مذهبی و تاریخی ، بی قانونی ، خشونت نهادینه شده ، تصورات واهی از عدالت اسلامی ، نفرت از قشر روشنفکر و دانشگاهی ، ساده لوحی فکری در اداره جامعه و اقتصاد ، خشونت بی حد و حصر در مقابل دگراندیشان ، عدم اعتماد در جامعه ،اشاعه دروغگوئی...مواردی هستند که در این جمعیت به وفور مشاهده میگردند.

با این محتوی جوانان جذب ارگان های نوپای حکومت اسلامی مانند بسیج و سپاه پاسداران می شدند. این افراد با تکیه بر خودآگاهی کاذب ،  خود را از قید و بند خانواده سنتی جدا نموده و به خانواده جدیدشان « حزب الله» می پیوستند. در واقع آنها خود را در این خانواده جدید در جایگاهی امن می دیدند. مکانی که به آنها یک شخصیت کاذب میداد و با آن اجازه اعمال شنیع و اختیارات فراوان ، تبلیغات ارگان های اسلامی ، مساجد ، کمیته ها و گروه های هیئتی و مداحان اوباش نقش مهمی را در این میان برعهده داشتند. به نظر میرسد شورشی کور 1357 در ایران تنها خیزشی علیه نظام سیاسی حاکم نبود بلکه بخصوص برای قشر پائین و فقیر شهری ، لاتها و اوباشان که نیروی پیش برنده تخریب و بی قانونی بودند به عنوان و به منزله قیام علیه هرنوع نظم و کنترل اجتماعی و مناسبات مدرنیته محسوب می شد. در واقع می بایست نهاد ها و نظام های اجتماعی مرسوم و حتی خانواده نقشی دیگر بخود می گرفت.

بحران سیاسی جامعه ایران همراه بود با بحران نظام سنت گرای خانواده که در رابطه بین والدین و فرزندانشان متجلی می گشت. پدرسالاری خانواده ایرانی نقش خود را به پدرسالاری دینی داده بود. رهبر مذهبی خمینی در یک جا رهبر و پدر معنوی محسوب میشد. در واقع خمینی با اطلاق اسم « حزب الله» این افراد و جوانان رابه انحصار و " غنیمت " خویش درآورده بود و آنها آماده اجرای هر دستوری از او بودند. تازه بقدرت رسیده های آنزمان با تبلیغات عریض و طویل حول روح الله خمینی و انصار او به تشدید شیعه ورزی جامعه و تحمیل قدم به قدم شریعت به کنه ساختار های آن می پرداختند.

قدرتمداران اسلامی از ابتدا در صدد بودند با دخالت دستورها ، فقه شیعی را به درون خانواده ها انتقال داده و تسریع  بخشند. آنها تغییر ماهوی زندگی سنتی ایرانی را به زندگی دینی متعلق به هزار و چهارصد سال پیش در نظر داشتند. این امر به حکومت اجازه میداد با دخالت در سامان خانوادگی نقش به مراتب موثرتری در کنترل فرهنگ فکری و ایدئولوژی نوجوانان برعهده بگیرند.بدین ترتیب با برقراری مراسم مذهبی اعم از تولد ، در گذشت ، جنگها ، برگزاری رحلت روز سوم ، هفتم و چهلم امامان شیعه و فرزندانشان مردم ساده دل را دائما در جوی پر از افسردگی نگه داشته و به گریه شان در آوردند.

بدین خاطر دست به ساختن مساجد ، تکایا و حسینیه های پر زرق و برق می زدند. با برقراری جلسات و مدارس مذهبی و قرائت قرآن خانواده ها را موظف می کردند فرزندان خویش را در این مدار قرار دهند. به موازات این تمهیدات کوشش به ایجاد و سازماندهی ارگان های شبه نظامی ، ایجاد سازمانهای اطلاعاتی و امنیتی ، تاسیس سازمانهای حراستی در سطوح جامعه ، سازمانهای تبلیغات اسلامی ، انواع سازمانهای به ظاهر خیریه ای ، تاسیس بنیاد های مشکوک و....در سطح داخل کشور و ایجاد گروههای شبه نظامی نیابتی در کشورهای دیگر ادامه یافت. حکومت اسلامی نه تنها اعتنائی به ایجاد روابط سالم در خانواده ها نداشت ، بلکه می کوشید تا با بهره برداری از معضل معیشتی خانواده ها عنان نوجوانان این خانواده ها را به دست گرفته و از نیروی آنها به نفع خودبهره برداری کند.

 خانواده مذهبی اهداف این ترفند ایدئولوژیک را درک نمی کردند. با این قدم حکومت اسلامی زندگی جدیدی را با محتوائی فریبنده برای این جوانان پایه گذاری میکرد و کانونی جدیدی را برای این جوانان مهیا می ساخت. زندگی جدیدی که کاملا مهندسی شده تبعیت از تمامی ارزش های انقلابی و مذهبی را در کلیه عرصه های زندگی بر قرار میکرد و تولید انسان اسلامی را نوید می داد. روح اله خمینی با اشاعه افکار متحجر خود به این دستاورد بسنده نمی کرد و آنرا جز فرایض دینی اعلام می کرد. او برخورداری از فواید دنیوی و اخروی را بعنوان پاداشت وعده می داد. خمینی این عمل را جهاد در راه خدا می دانست.

به این ترتیب فرد جوان را از خانواده جدا می نمود و با هویتی نوین در قالب ایدئولوژی " حزب الهی " آنرا آنطور که می خواست شکل می داد. بدین ترتیب نظام اسلامی مهلتی برای جوانان تحمیق شده نمی گذاشت و تماما او را در سلطه خود داشت. به موازات روند سیستماتیک تحمیق حکومتی ، جوانان در جامعه مذهب زده به هئیت های عزاداری روزهای میلاد و مرگ امامان و امام زادگان ، سالروز جنگ ها و غزوات اسلامی و فرقه هایش و لشگرکشی ها و حملات شبیخونی به مردمان دیگر ، اعیاد و آئین های مذهبی ( عید غدیر ، عید فطر ، عید قربان ، غدیر خم ، نیمه شعبان ، میلاد پیامبر ، روز عرفه ، عید جمعه ، مبعث پیامبر ، عاشورا ، تاسوا...) جذب شده ، بدون اینکه اطلاعی واقعی از آن داشته باشند به گریه و زاری پرداخته و با مراسم و مناسک سینه زنی و زنجیر زنی و قمه زنی مدت ها وقت خود را صرف آن نموده ، مجذوب آن می شدند. در این روند بود که فرد جوان دستخوش تغییر هویت فردی می شد و ابعاد یک انسان متعصب اسلامی را بخود می گرفت.

باید اذعان داشت ، با تحمیق مذهبی در مدار جاذبه آتوریته جدید یعنی خمینی قرار می گرفتند ، که دو جنبه از آتوریته دینی و سیاسی را در خود یکجا گرد آورده بود. این روند تا اندازه ای پیش می رفت که آتوریته والدین و بویژه پدر را به تصاحب خود در می آورد. در چنین شرایطی بود که حکم خمینی برای پیوستن نوجوانان به صفوف حزب الله در خلق گروهی چماقدار بوقوع پیوست. با این منطق فرد جوان به مهره ای کوچک تبدیل میشد و بدون خوداندیشی وادار می گشت بدون در نظر گرفتن معنا و نتایج اعمالی که از او سر می زند از نظام حاکم اسلامی تبعیت تام داشته باشد. در چنین موقعیتی فرد جوان هرگونه عمل و یا نظری را که در تضاد با خواست آتوریته خود ( در این جا خدا و جانشین اش در روی زمین خمینی) قرار می گرفت ، بعنوان امری باطل تلقی کند.

در اینجا معیار اخلاق فردی وجود نداشت و تنها دستورات دینی و مذهب بود که عمل کرده گفتار و کردار این جوانان را تعیین می کرد. فرامینی فقهی که با ارزیابی ساده خوب و بد تقسیم می گشت. آموزش این افراد چه بصورت عناصر حزب الهی قشر تحتانی جامعه و یا چه بصورت کادرهائی با دوره های آموزشی در قالب سازمان بسیج و لباس شخصی ها و سپاه پاسداران و نیرو های ویژه سرکوب با هدف نهائی « تبدیل این جوانان به موجوداتی مطیع و در عین حال بی رحم » صورت می گرفت.

موجوداتی متعصب و بی حس از لحاظ عاطفی و به یک معنا با خوی اذیت و آزار و آدم کشانی بالفطره . رژیم خودکامه و تمامیت گرای دینی برای آنکه بتواند زورگوئی و خشونت سازمان یافته را به شکلی عریان و وسیع اعمال کند، دست به تبلیغلت دائم و تولید شعار و افزایش حس تنفر نسبت به " دشمن " می زد. کشتار و جنایت و ایجاد عادت در ارتکاب به آن ، ارگان های سرکوب را آماده هرنوع عمل شنیعی می نمود. از لحاظ روانی به فرد حزب الهی القا می شد که بر پایه عقایدی که نمونه هایشان در به اصطلاح صدر اسلام تبلیغ می شد ( سر برسیدن 900 نفر انسان یهودی از قبیله بنی قریظه توسط پیامبر) با اختیار و تصمیم شخصی خود ( آتش به اختیار ) دست به هر جنایتی بزند.

او خود را در این مواقع همطراز رهبران دینی اش می بیند و هم بعنوان قاضی و جلاد نقش خویش را ایفا می کنماید. او بدون اینکه از اساس ایدئولوژیکی مذهب شیعه اطلاعی داشته باشد ، چون در کادر یک مجموعه و گروه " حزب الله " قرار دارد با خیالی راحت به وظیفه خود عمل می نماید. او که دارای شخصیتی ضعیف النفس و بی اعتماد به خویش است ، ناتوان از تفکر عقلانی ، عمل خود را مقدس و در راه خدا می داند.

طی گذر زمان ، با تکرار روزانه این اعمال نوعی « بی حسی روانی و وجدانی » (ALEXIETHYMIE) به او دست میدهد. در حقیقت با روند عادی سازی اعمال روزانه اش و فقدان حس همنوع دوستی و ارزش های انسان دوستی ، توانائی او در حس همدردی ، همبستگی و همدلی کاهشی سریع می نماید و حتی به حس تنفر و انزجار نسبت به همنوعان خویش تبدیل می شود. حس نفرتی که توسط رهبران حزب الهی به طور دائم در او تقویت می گردد. حزب الهی خود را انقلابی و ولائی می نامد و مردم معترض را ضد انقلاب ، مفسد فی الارض ، محارب با خدا می نامد. تولید ترور و وحشت بصورت مداوم و عریان بنیان عملی حزب الله میشود و دروغ ، خشونت ، توهین جزء رفتار روزانه او در عین حال با زیرکی غریزی اگر لازم باشد تمامی اعتقاداتش را بکنار نهاده و بفکر متامع و منافع خودش است.

پدیده فرمانبرداری و اطاعت و یا بندگی خودخواسته که در اقشار پائین جامعه ایرانی هم آشناست ، جزء شاخص های شخصیتی این افراد است و ناشی از محرومیت های اجتماعی و عقده ها و سرکوفته گی های خانوادگی است. اطاعت فرد حزب الهی از آتوریته اش در واقع نزدیکی و پیوند او را به آن می رساند و بدین ترتیب حتی در مواقعی بسیار بالاتر از حد برای سرسپردگی اش هزینه می پردازد. گروههای حزب الهی بعداز فرمان خمینی در تاریخ بیست و هفت مرداد 1358 با شعار های « ما همه سرباز تو ایم خمینی . گوش بفرمان تو ایم خمینی » و یا « خمینی عزیزم بگو تا خون بریزم » اظهار فرمانبرداری می نمودند.

حزب الهی جوان که با فرهنگ اعتقاد و تقدیر و سرنوشت ، دنیای فکری خود را بنا نموده ، توان درگیری ایدئولوژیک و در آمیخین با کمبود ها و مسائی خویش را ندارد. او فرصت تولید و کسب آگاهی ندارد و با فرهنگ متمدن انسانی بیگانه است. بالعکس به موضوعاتی مانند خشونت ، تنفر ، زورگوئی ، کشتار و جنایت که در مرکز و متن فقه شرعی شیعه دوازده امامی شان است می اندیشد او توسط قشری طفیلی گر نخبه از طبقه روحانیت هدایت میشود وظیفه او تبعیت از ناجی و فقیه  خبره دینی اش است. او  عزم و اراده  شخصی بر پایه عقل ندارد ، وظیفه او اطاعت محض است .او نیازهای مشخصی دارد که ارضا نشده اند ، ولی رهائی از این وضع را در آن می بیند که با اطاعت از مرجع تقلیدش در این دنیا  و یا حداکثر در دنیای آخرت بدانها دست یابد.

حزب الهی ها بدلیل کودنی اکتسابی در چهار دیواری تنگ باورهای جزمی خود بسر می برند. آنها و انصارشان اکثرا ساده پندار و حیله گر هستند و چون در گروههای بسته زندگی می کنند ، فکرشان تحت فرمول سیاه و سفید ، دوست و دشمن است. افق فکرشان بسیار محدود است. هرکس که با او نیست دشمن او به حساب می آید. آنها زندگی بدون تغییری دارند و باور ها ، اعتقادات و سنت شان ازلی و ابدی است. هرگونه تغییری در این موارد موجب عدم تعادل در رفتار و حالات زندگی و موجب ایجاد وسواس و بدخلقی می گردد. آنها قلدری  و عوام فریبی و زورگوئی را آموخته و به محتوای منش و خصلت خود افزوده اند. نباید فراموش نمود که استبداد دینی سخت جان که سالها بر آنها حاکم بوده هرگونه دگراندیشی و برخوردی انتقادی به آزاد اندیشی و احترام به حقوق دگراندیشان را در سیستم حیاتی کل جامعه اسلامی فلج نموده است.

ایدئولوژی اسلامی ، از هر نوعش که باشد ، یک سیستم تمامیت گرا و برتری طلب است ، علیرغم آنکه پیوسته در گفتار به برابری سید قریشی و بلال حبشی تظاهر می کند، همواره اثری خانمانسوز در عدم درک عدالت و در جهالت توده ها داشته است. رهبران روحانی این ایدئولوژی به شدت عقب مانده ، هرگز نتوانستند از تحولات علمی قرون  و اعصار حاضر بهره جویند ، زیرا فاصله گرفتن از اوهام و خرافات منافع آنها را در تحمیق تود ها به خطر می اندازد. به همین دلیل آنها دائما به نشر و اشاعه و ترویج و تولید خرافات های مذهبی برای توده ساده اندیش هستند. البته توده های ساده اندیش قرنهاست که با اسیر شدن در چنگال توهمات مهلک دین و ثناگوئی از قدرت خدائی کمک شایانی به ایجاد زمینه این دیکتاتوری و تجدید تولید آن نموده اند. بویژه شخصیت مختل حزب الهی همواره با بندگی خود برای " اسلام عزیز " سینه چاک کرده و مدافع پرو و پا قرص این اوهامات شده است. فرد حزب الهی که تابحال فرصت و اختیار تصمیم گیری بر مبنای منطق سالم شخصی را نداشته است و بی اختیار مجری موارد شرعی بوده است با روبروئی با هر بحرانی خود را ناتوان دیده و حقارت خویش را همواره احساس می کند.

این امر موجب حس بی ارزش بودن او را نمایان  می سازد و باعث ایجاد تشویش های روانی در او می گردد. با تکرار این روال خوی زیانبار و وحشی گری و خشونت در او متبلور می یابد. او با مواجه شدن اعتراضات اجتماعی به سادگی کنترل خویش را از دست می دهد و به آزار و اذیت سادیستی دیگران می پردازد. او خود را نماینده ولی فقیه اش میداند و در او ذوب شده است. او این " وکالت مقدس " را با بی رحمی به اجرا درآورده زیرا او به وعده های منجی اش به بهشت موعود اعتقاد دارد و برای احراز به آن دست به هر جنایتی می نهد. او رهبر مذهبی خویش را بعنوان "پدر" و یا " آقا " میداند و شعار او را که « هر که با ما نیست ، حتما بر ماست » سرلوحه اعمال شنیع اش می کند. او با ارتباط بودن روزانه با خشونت ، شقاوت و بی رحمی توان همگانی با شاخص های انسانی را از دست می دهد و تبدیل به یک هیولا میشود. او اعمال خود را در قالب مشروعیت و دستورات مذهبی می بیند و حتی حاله ای از تقدس برای اعمال خود در راه خدا می سازد. در این صورت او از اعمال قهر و خشونت شرم واهمه ای ندارد. دنیا او سرشار از تنفر از دگراندیشان است.

- نقش پدر در خانواده حزب الهی-

نقش پدر در شکل گیری و رشد روانی و اجتماعی فرزندان یک خانواده بسیار تاثیر گذار است. ایدئولوژی دینی و ارزش های خشن در خانواده حزب الهی بر اساس پدرسالاری گسترده ای بنا شده است. پدر در اکثر جوامع مذهب زده بر تمام اعضای خانواده و زوایای وجودی آن سلطه دارد. در جوامع اسلامی اقتدار در دست مردان است و آنها کلیه تصمیمات در خانواده را آنطور که مصلحت میدانند ، میگیرند. معمولا اکثر این پدران بیسواد و یا کم سواد هستند و با اعتقادات مذهبی و خرافی روزانه به اشتغال مشغول اند. از نظر فکری بعلت بسته بودن افق نگرشی و ایدئولوژی ، مناسبات مذهبی و خرافی خویش را که در آن پرورش یافته اند ، مو به مو به اعضای خانواده خود منتقل می کنند.

به علت تحجر و فقر فرهنگی و فقدان دورنمای روشنفکری اکثرا با مناسک مذهبی و خرافات دینی پیوند سخت داشته و آنرا در خانواده خود تجدید تولید می نمایند. آنها به زنان خود بعنوان ماشین های جنسی و فرزند آوری و برده خانگی نظر دارند. آنها فرزندان خود را بعنوان ملک شخصی دانسته و برایشان سنت مذهبی خود را القا می می کنند و همواره مذهب خود را از بهترین می داند. این پدران تنها سرگرمی شان در اوقات فراقت شرکت در هیئت های مذهبی و تکیه های سینه زنی و زنجیر زنی و قمه زنی است و روابط شان با دیگر مذهبیون حول این محور می چرخد. آنها با روند (SOZIALISATION) یعنی همه فرایند هائی که از طریق آنها یک فرد به تدریج قوانین فرهنگ یا جامعه خود را می پذیرد و در نتیجه بدان عمل می نماید ؛ در چرخش فرآیندی قرار می گیرند که بوسیله آن ارزش ها و مهارت های اجتماعی را در قالب رفتار دینی می آموزند و از طریق آن به نقش سنتی خود عمل می نمایند و این روابط و ضوابط را به فرزندان خود منتقل می نمایند.

آنها از نقطه نظر تربیتی شیوه خاصی ندارند و با فرزندان خود اکثرا با خشونت و فرمان برداری محض – دختران بیشتر از پسران – رفتار می کنند. تقریبا اکثریت به قریب به اتفاق این پدران بعلت تنگ نظری مذهبی به خرافات ناموسی اعتقاد دارند و آبروی خود را در حراست از اعضای مونث خانواده خود می دانند و تا حد قتل نفس در صورت تخطی از رسوم دینی پیش میروند.

- نقش مادر در خانواده حزب الهی –

مادر در خانواده حزب الهی بعنوان جنس مونث هیچگونه حق و حقوقی ندارد. نقش او توسط جامعه مذهب زده تعیین و جایگاهش توسط مرد خانواده یعنی شوهر او مشخص شده است. او چه از نظر جنسی ، اقتصادی و حقوق اجتماعی زیر سلطه مرد خانواده است. نقش او در خانواده حزب الهی بعنوان گناهکار بالفطره قرار دارد. او اراده ای از خود نمی تواند داشته باشد. نیازهای او را شوهرش تعیین می کند.

او مانند یک برده خانگی کلیه سازماندهی خانواده را بعهده دارد. او معمولا بیسواد و یا سواد کمی داشته و شغلی را پیشه نمی کند. دائما می بایست مواظب باشد که " نامحرم " او را نبیند و تماسی با او نداشته باشد. او باید تن خودش را کاملا پوشانده و فقط چشمانش اجازه دیدن دارد. حتی صدایش را نباید یک " نامحرم " بشنود. او حق امضای قراردادی را ندارد و برای مسافرت باید از شوهرش اجازه بگیرد. پدر حزب الهی به خود این اجازه و امتیاز شرعی را می دهد که در یک زمان چندین زن داشته باشد ولی این حق را برای زنان قائل نیستند.

- اعلائم ناهنجاری های شخصیتی در عنصر حزب الهی -

ما متذکر شدیم که اختلال شخصیت در خانواده حزب الهی پایه ریزی شده ؛ بعد از نوجوانی فرد حزب الهی در جامعه پایداری یافته و در اختیار نظام مذهبی تمامیت خواه ولایت فقیه قرار می گیرد. او بعلت کمبود ها و عقده های روانی حساسیت بیش از حدی در هر مورد از خود نشان میدهد. او با کینه ورزی رشد نموده و بی اعتمادی و تمایل شدید به تحریف و تحقیر دیگرانی که متمدن ترند، دارد. او با خود محوری مداوم ستیزه جو و تهاجمی است و دائما بر حقانیت دین و آئین خود پافشاری می کند. او ناتوان در نشان دادن احساسات گرم و لطیف نسبت به دیگران است. او سرکوفتگی و عقده های ناگشاده جنسی خویش را با ناهنجاری شدیدی در مورد جنسیت و روابط جنسی نشان میدهد. این رفتار سادیستی (SADISMUS) از نظر روانکاوی در واقع به معنای دفاع در برابر ترس از اختگی است.

در حقیقت چیزی که سادیست از آن می ترسد ، به طور فعال ، یعنی نمادین ، بر روی دیگران انجام می دهد. او دارای زبان و اندیشه ای مبهم است. او دارای بی تفاوتی سرسختانه به احساسات و عدم همدلی به همنوعان خود است. او دارای بی مسئولیتی مشخص و مداوم و بی توجهی به هنجار ها ، قوانین و تعهدات اجتماعی است. همچنین دارای درجه تحمل  بسیارپائین و آستانه مرزی بسیار اندک برای رفتار پرخشگرانه و حتی خشونت آمیز. این رفتار سادیستی از نظر فروید به معنای اعمال خشونت بدون جنبه ارضای جنسی است ، هرچند که با کسب لذت همراه توصیف شده است.

- جهان ذهنی حزب الهی ها -

جهان ذهنی کلیه حزب الهی ها که در آن مشغولند ، جهانی است ذاتا ایستا ، معلق در زمان ، غیر عقلانی و گذشته گرا. دنیائی که از مقولات تهی از معنا و تکرار هجویات پوچ تشکیل یافته و خود را بر بنیان های اصول اعتقادات وسواس گونه و تحجرگرانه استوار ساخته و بدین صورت برتری کذب خود را ادعا دارد. دنیائی که دائما دیگران را « استکبار » می نامد و در حال توطئه و تفرقه میداند.

تئوریسین های این ایده پوچ که خود را طبقه روحانی می نامد « آیت الله « (1) یا " نشانه خدا " نام دارند و طی سالها زندگی انگلی با هزینه دیگران لاطائلاتی مانند اصول فقه ، حکمت و عرفان را که صد ها سال است در میانشان مرسوم شده ، تحت عنوان کارشناس دینی و " مرجع تقلید " (2) در محله های بدنامی که آنرا « حوزه علمیه » می نامند مشغول شستشوی مغزی عده دیگری از سرباران جامعه بنام « طلبه» هستند.

بی جهت نیست که ایدئولوژی رژیم اسلامی خمینیستی را با طرفداران حزب الهی اش با ایدئولوژی فاشیسم مقایسه می کنند. اگر فاشیبسم هیتلری ایجاد یک امپراطوری هزار ساله را در نظر داشت ؛ اسلام خمینیستی در پی « تشکیل امت جهانی » و « تمدن اسلامی » و « حرکت به سوی الله » و تشکیل « امت واحد جهانی اسلامی »را هدف دارد (3). رژیمی که آدم کشی ، قتل و جنایت را « رحمت »می نامد (4). پرخاشگری و زورگوئی را نشانه شجاعت و قدرت خود می داند و اعمال آنرا موجه. از طرفی دیگر تبعیضات و بی عدالتی ها در جامعه را تقویت نموده و شدت می بخشد. این نقد و انتقاد به روشنفکران ما وارد است که با وجود آنکه خمینی در اولین کتابش با عنوان کشف الاسرار در سال 1324 از ایجاد نظام " حکومت اسلامی " می گفت؛ آنها بی اعتنا از کنار آن گذشتند و یا اصلا آنرا مطالعه ننمودند.

1)      مقوله " آیت الله " در تاریخ کلاسیک اسلامی وجود نداشته و ناشناخته است.

2)      تقلید در لغت به معنای « قلاده » بر گردن انداختن است. یعنی حزب الهی ها گفتار این انگلهای اجتماعی را همچون قلاده ای بر گردن خود می اندازند. نگاه کنید به ویکی پدیای فارسی ، مرجع تقلید.

3)      نگاه کنید به قانون اساسی جمهوری اسلامی. جهانگیر منصور. نشر دوران ، چاپ 28 سال 1389.

4)      نگاه کنید به مقاله خمینیسم ، نوشته م . روغنی. نشریه اینترنتی : ایران امروز : 2.6.2022 منبع : صحیفه نور ، شماره 19.برگ 114

- پرخاشگری (AGGRESSION) رفتارنهادینه شده در عنصر حزب الهی -

پرخاشگری ، رفتاری متشکل از اعمال کوناگونی با خصومت ، خشم ، حمله به منظور ایجاد ترس و رعب در مخاطب است. این شیوه متداول همواره مختص افراد حزب الهی در مقابل مخالفنشان است. آنها بعلت ناکامی های شخصی و اجتماعی در سنین کودکی و نوجوانی درجه افزایش پرخاشگری شان بسیار بالاست. عوامل خانوادگی ، فقر ، عدم فرهنگ سالم و محیط بسته اجتماعی بسیار حائز اهمیت می باشند. بخصوص نحوه  و چگونگی برخورد والدین در مقابل هم  و در مقابل نیازهای کودکانشان در بروز عامل پرخاشگری. کنترل آن بسیار موثر است.

معمولا کودکان و نوجوانان تا حدود بسیاری رفتار خود را در جهت انسانهائی که مورد علاقه شان است سمت می دهند. الگوی رفتاری در صحن خانواده مهمترین آن است. اگر رفتار تاثیر کننده فرد در خانواده ، اعم از پدر ، مادر و یا دیگر فرزندان ناهنجار و دیکتاتورمنشانه باشد؛ با اینکه فرزندان مجبور به اطاعت از آنند، در عین حال بعلت عدم امکان اعتراض با انباشت این تجربیات منفی در طویل المدت مضطرب شده و پرخاشگری را بعنوان شیوه ای درونی (INTERNALISIEREN) ، جزء وسایل دفاعی خود قرار میدهند.

- اطاعت محض ، روش پرورش حزب الله –

اطاعت محض به معنای تسلیم در برابر اراده یک مقام ، رهبر و یا سامانه مقتدر است. فرد حزب الهی با اطاعت از آتوریته اش ، خود را تماما زیر چتر و اراده او قرار می دهد. او اعمال آزاد دهنده خویش را  جزائی برای طرف " مجرم " خود می داند. او بدون وجود ناجی اش هراسی عظیم دارد و از این رو برای رسمیت بخشیدن به اعمال خویش میکوشد تا خود را را جزعی از کل نیرومند و مقتدری دانسته که بیرون از آن است. این ناجی نیرومند ممکن است یک فرد یا حزب و یا یک فرقه مذهبی باشد. او از اینکه وظیفه خود را انجام دهد لذت برتری و تسلط بر مقابل خود را احساس می کند. درک و فهم وی او را به جهانی خرافی با محتوائی بدون قانون هدایت می کند. جهانی که او تنها فرمانروای کل ؛ یعنی خدا را در کنار خود می بیند. این حس به او این مقبولیت کاذب را القا می کند که تا جائی پیش میرود که داشتن حق اذیت و آزار و نابود کردن " دشمنان " را از وظایف مقدس خود بشمار می آورد. این واقعیت را که قتل و کشتار " مشرکین " از ویژ گی های ادیان است را می توان به روشنی در تاریخ مذاهب بویژه شیعه ملاحظه نمود.

- ابعاد فرهنگی – روانی درعنصر مذهبی –

روح الله خمینی میگفت: " تمام دستگاههای غربی و همه مخالفان ، تاکنون حسابهایشان غلط از آب در آمده و نمی دانند که این نیروی اسلام است که ما را قادر می سازد تا روی پای خودمان بایستیم و با شرق و غرب مبارزه کنیم." مخالفان خمینی در طی 45 سال گذشته کمتر توجهی عمیق به پایه های ایدئولوژیک او داشتند، همانطور که قبل از آن نظرات بغایت ارتجاعی او را که در کتابهایش ، برای مثال « حکومت اسلامی » بوضوح آورده شده بود نخوانده بودند.

حتی بعد از اینکه او اعلام نمود : " حکومت اسلامی کنونی از حکومت صدر اسلام هم بهتر است " ، روشنفکران و سازمانهای سیاسی در ابتدا برای مدتی طولانی از او و عقایدش دفاع می نمودند. اوخود را طی زمان کوتاهی بعنوان رهبر به مردم ایران تحمیل کرد و پیشاپیش آنها قرار گرفت. گروههای سیاسی از یک طرف به ارائه نظرات خود بودند( که تفاوتی با نظرات خمینی داشت) و از طرف دیگر برای احراز وجود شرکت در سیاست روزانه ( و به غلط از روش ضد امپریالیستی بعنوان اولویت ) به پای بوس او رفته و از تاکتیک های سیاسی او دفاع می نمودند. در مسابقه کسب تمام قدرت سیاسی توانست خمینی بر رقبای خود پیروز شود.

او از رقبای دیگر حیله گر تر و رند تر بود و توانست افسار روانی توده های ساده دل را بدست گیرد. او توانست آهسته آهسته جو سیاسی را بسود خود و طرفداران حزب الهی اش تغییر دهد و کسانی را که موقتا سرکار گذارده بود ، یک به یک کنار گذارد. با وجود اینکه او سازمان و یا حزبی منسجم نداشت ، توانست نیازهای روانی توده های مردم را مرکز توجه خود قرار داده و مهره های ناموزون را از نقاط حساس قدرت دور و منزوی نماید. انگیزه های روانی همیشه پشت این تغییرات محسوس بود.

بسته شدن دانشگاهها بعنوان مراکز اعتراضات روشنفکری و قطع رابطه با کشورهای غربی به دستور او مایه جشن و شادمانی تلقی میشد. او با گفتن اینکه « ما دانشگاه را می خواهیم چه کنیم» غذای روانی و راه برون از بحران را به توده های ساده اندیش می داد. او از دیگر رقبای آیت الله خود بیم داشت و درصدد بی آبرو کردن آنها بود. او دائما به آتش کینه های قدیمی مردم علیه « کاخ نشینان » و « طاغوتیان » می افزود و با این ترفند تکیه گاه خود را وسعت می داد.

او توده های عقب مانده را تهییج میکرد علیه نخبه گان آمده از غرب شعار دهند. او خویش را بعنوان یک رهبر دینی و سیاسی کاریزماتیک و با ابهت به مردم نشان میداد. کلیه رفتا و گفتار و اعمالش مثل همین قشر پائین جامعه بود. در سخنرانی ها نحوه کاربرد کلماتش و عدم تسلط به سلیس بودن گفتارش و حتی دستور زبان فارسی را از سطح بسیار نازلی برخوردار بود. برای تود های ساده دل این چیزها مهم نبود. آنها از الحاظ فرهنگی آماده شنیدن سخنان پر محتوای و مشکل اجتماعی نبودند و از آن سر در نمی آوردند.

طبعا نه به سخنرانان روشنفکر علاقه ای داشتند و نه سیاست هایشان را می فهمیدند. دقیقا وحشت این توده های قشر پائین از بقدرت رسیدن کسانی بود سخنانشان را نمی فهمیدند و از قدرت گرفتنشان می ترسیدند. خمینی اما سعی میکرد توده نا آگاه و سازماندهی نشده را در یک فضای غبارآلود در یک گروه بی نام و نشان بنام « حزب الله » با وظایف ساده دیگری سازماندهی کند. برای این توده مردم همین که بداند با اعتقاداتش شرط حزب اللهی بودن را دارد ، کافی بود. بدین ترتیب این توده خود را سرباز و جانباز خمینی میدانست بدون اینکه نه عضویتی در حزبی ، نه دفتری و نه سازمانی باشد.

برای توده مهم این نبود که اقتصاد کشور چگونه اداره میشود. مهم این بود که خمینی اعلان نمود « ما اتوبوس ، برق و آب را مجانی میکنیم ».« پول نفت را سر سفره های شما تقسیم می کنیم». برای توده فقط یک چیز مهم بود. وقتی که میفهمیدی حکومتی از آن توست ، مطمئن میشوی که دیر یا زود به تمام خواسته هایت خواهی رسید و بخاطر آن حاضری سالها به انتظار بنشینی. دیگران چه می گویند برایت ارزشی نخواهد داشت. میهن و وطن هم برای آنها پشیزی ارزش ندارد.

هرکس مقاصد آنها را تامین کند ، بنده وار در خدمتش هستند. سرمایه زندگی آنها با دروغ ، تقلب و ریا کاری عجین است.آنها در دنائت و وقاحت بی همتا هستند. و ذاتشان سرشار از دوروئی و نفاق و تزویر هستند. چه اصول و قوانینی در سامانه شخصیت ایشان حاکمند؟ این افراد دارای ساده ترین شعور و درک اجتماعی اند و بواسطه فقر اقتصادی معبود مقصودشان زر و زور است و هرکس مقاصد آنها را تامین کند، بنده وار در خدمتش هستند.

باید متذکرشد، اصول و قواعدی که رفتار او را شکل میدهند و او طبق آنها عمل می نماید ، از اوان بچگی و جوانی در او نهادینه شده اند. این قواعد ناموزون رفتاری قبل از اینکه فرد حزب الهی مجالی درک و فهم رفتار اجتماعی نرمال را داشته باشد ، او را در بر میگیرند و مانند یک ربات (ROBOTER) با برنامه ای از پیش تعیین شده بر عملکردهای او تاثیر دارند. در عین حال اما بعلت ناتوانی ذهنی و عدم کنترل عقلانی همواره ناجی و ولی خود را به عنوان الگوی فکری به کمک می طلبد. ان گونه است که خویش این فرد از خود  بیگانه شده (ENTFREMDUNG) اختیار ضمیر خویش را تماما در جهت ولی فقیه اش قرار می دهند. در این صورت جائی برای « حس مسئولیت انسانی» و « ندای وجدان » نمی ماند. بدین جهت است که او را در مقابل " دشمنان " قصی القلب می شود و حاضر است همه چیز را فدای ولی خود نماید ، بدون اینکه اخمی به ابرو بیاورد  بدین ترتیب او روند بالفعل بودن را در جهت بالفطره بودن آهسته آهسته طی می کند و بی رحمی را سرلوحه اعمال خود میدهد. فاجعه ای که در شرایط خاص اجتماعی جوامع دین زده و بسته رخ میدهد.

در این راستا او روزانه با محیط اجتماعی خویش فزاینده با مشکلات بیشتری روبرو میشود و او را دچار سردرگمی و بحران می کند. این امر موجب ایجاد تلاطمات روانی در او گشته و توازن روحی او را مختل می کند. تلاش وی برای ظاهری آرام در زندگی خانوادگی اش بدلیل مشکلات مالی و اقتصادی در جامعه – که گریبانگیر او هم شده – نتیجه ای ندارد. این ناسازگاری و عدم موفقیت که بین او و واقعیت بروز میکند به شدت وسعت می یابد. او خود را با واقعیتی که کل جامعه را به بحران کشیده و در جنگ می بیند. افزایش ناتوانی با مشکلات ، افق مسیر فکری او را تنگتر و ذهن او را متعصب تر میسازد. معیار های ارزش گذاری او آرام – آرام فرو می ریزند و مطابق آن بی تفاوتی و بی اعتنائی به دگراندیشان وسعت می یابد.

او معیاری برای ارزش گذاری زندگی واقعی ندارد و هربار در چالش های اجتماعی با خشونت و تحقیر واکنش نشان میدهد. ولی فقیه او در اونیفرم عبا و عمامه ارزش های او را تعیین می کند. او مطیع اوامر رهبرش ولی فقیه است و تفکر انتقادی در سامانه ذهنی او بکلی کنار گذاشته شده است. بدین ترتیب روند زوال عقل در او تدریجا تشدید یافته و توسط توهماتش هدایت می گردد. او هیچ خطائی را در وجود خویش نمی بیند. ارزش های کاذب برایش مهم می گردند. او می آموزد که ظاهر سازی و چاپلوسی میتواند او را در جایگاه اجتماعی اش ارتقا دهد. در جریان رقابت با همنوعانش رفتار جریح تری به خود می گیرد. این نوع " قابلیت " است که توجه دیگران را جلب می نماید. او در محیطی زندگی می کند که کم و بیش افراد ویژگی های او را دارند. او می آموزد با استفاده از دروغ و ریا کاری مقاصد خویش را به پیش ببرد. او با ظاهر سازی نمایشی و با " تواضع دینی اش " صورتی کاذب بخود می گیرد تا در کانون توجه قرار گیرد.

او برای بدست آوردن شایستگی از هر مرز اخلاقی عبور می کند و حاضر است با افسار گسیختگی دست به هر جنایتی بزند. بخصوص آن که " آتش به اختیاری " تام و تمام از طرف منجی اش به او داده شود. او در درونش با ترس و هراس روبروست ، زیرا به غیر واقعی بودن ظاهر خود آگاه است. هراس ، ترس , رعب و وحشت وسیله ای روانی هستند که او علیه دیگران و یا بهتر گفته شود " مرتدان " بکار می برد. این فرد حزب الهی که بکار برد هراس انگیز بودن اعمالش واقف است ، خود را گماشته پیامبر خویش می داند و خشونت خود را به مصداق جهادی علیه دشمنان دین اش میداند. او در موقعیتی است که حاضر است هر عاملی که به ارزش های او شک کند و یا آنرا زیر سئوال ببرد ، نابود سازد. او در باطن آرام ندارد و همواره بدنبال تائید اعمال و گفتارش است. او ظاهرا احساس قدرت دارد  ولی در واقع در زندگی روزانه اش محتاج و وابسته به دیگران است. او خود را گاهی بی همتا میداند و با تعصب به اعتقاداتش احساس قدرت می کند. در عین حال او در دنیای ذهنی اش آزاد و پر قدرت نیست و این امر مایه تحقیر و ضعف او می شود.

این امر باعث تراکم حقارت در او گشته  و او را آزار می دهد. او با انواع اذیت و آزار دیگران این حس تحقیر و خواری را تسکین میدهد. با این وصف قدرت متراکم شده هراس به تناوب نه فقط معطوف به تک تک دگراندیشان می باشد ، بلکه کل محیط اجتماعی را در بر میگیرد. او هم دست به تحقیر کسانی می زند که از آنها هراس دارد. او در گزینش راه اعتقادی اش تردید نمی کند. در این بین هرگونه انتقاد و اعتراض برای او وحشت درونی می آفریند و به ذات او صدمه میزند. در عین حال رنجیدگی درونی ، حس انتقام جوئی در او تقویت گشته و تبدیل به نوعی پارانویا *(PARANOIA 1) می گردد.

این حالت در او حس نفرت و کینه جوئی را شدت می بخشد و او را تبدیل به یک هیولای وحشی میسازد. او همواره درصدد انتقامی واهی است. او تبدیل به یک شخصیتی بیمارگونه میشود و بعلت ژرفای این احساس هرگونه حس ترحم در او نابود می گردد. در واقع آن چیزی که اراده قدرت طلبی و امیال او را شکل میدهد ، هراس پرخاشگرانه مداوم است که او روزانه بکار می برد. در این راه هر نوع اعمال شنیع را انجام می دهند. او خود را در اوج توهمش پیام رسان آرمان " امام " خود می داند.

خمینی " امام " او ، آدم کشی ، قصاص ، اجرای حدود ( شکنجه) ، بریدن دست ، قطع انگشتان دست ، سنگسار نمودن ، اعدام ، جاسوسی و خبرچینی ، شلاق زدن ، تجاوز جنسی زنان و مردان در زندان ، در آوردن چشم از حدقه ، خدعه ( مکر ، حیله ، فریب ، نیرنگ )، تقیه ( خودداری از اظهار عقیده و مذهب یا تظاهر بر خلاف عقیده ، خود را هم مذهب دیگران نشان دادن برای حفظ جان ) را بر مبنای دستورات الهی " رحمت " ( مهربانی ) و " اسلام عزیز " و با هدف نهائی " حرکت به سوی الله " و از جمله " تشکیل امت واحده جهانی " میدانست.

بدین ترتیب او فریاد خواهد زد " حزب فقط حزب الله ، رهبر فقط روح الله ". در این شعار عنصر ویژه فرد خرافه پرست حزب الهی و رهبر خودکامه اش را مشاهده می کنم. خمینی در سخنرانی های خود افسار توده های توهم زده را می کشد و میگوید" شما طبقه مستعضف هستید و من با شما هستم "  او به نیازهای روانی توده های محروم بیش از هر نیروی دیگری توجه داشت و آنها را بدون داشتن  عضویت در حزبی بنام " حزب الله " به مزدورانش مبدل میکرد. توده های ساده فکر برای اولین بار احساس می کردند ، خودشان دارای " قدرت اسلام " شده اند.

خمینی به آنها شخصیت کاذبی داده بود تا به اندازه ای که آنها خود را صاحب اصلی مملکت حس می مردند. اکثر نو جوانانی که در زمان شورش کور 1357 " کمیته های اسلامی " را تشکیل می دادند تا آنزمان فقط می توانستند در یک فضای بسته خاک آلود نزدیک محله شان دورهم جمع شوند. پشت انگیزه های روانی این توده ها انزجار و نفرت شان از طبقات " طاغوتی " بود و بدین ترتیب عقده های خود را ارضا می کردند.

برای آنان و رهبرشان خمینی دانشگاه محل و منشاء فرهنگ غربی بود که از آن تصوری مبهم و فساد انگیز داشتند. خمینی میگفت : " ما دانشگاه ها را می خواهیم چه کنیم".  و بلافاصله جوابش را میداد که " دانشگاهی که بر خدمت آمریکا باشد ، نمی خواهیم ". او به کینه ها و خشم توده ها دامن میزد. به کسانیکه برای اولین بار احساس شخصیت می کردند و به آنها الهام می شد که در واقع در قدرت هستند. آنها با شعار های عقب مانده و نفرت و کینه خویش را علیه نخبه های (ELITE) جامعه و کشورهای غربی نشان میدادند.

خمینی این توده ها را می شناخت ، زیرا خود مانند این توده ها فکر میکرد. طرز نشستن ، حرف زدن ، مثل همین قشر پائین جامعه بود. در سخنرانی ها حتی به قوانین دستور زبان فارسی مسلط نبود و نحوه کاربرد کلماتش بسیار عقب مانده و مبتدی بود. ولی درست همین عناصر دل این توده ها را می برد. برای توده سادل دل قابل درک بود که هرچه شناختش نسبت به یک سوژه بیشتر باشد ، علاقه اش هم به آن بیشتر میگردد. خمینی سعی میکرد بجای ارائه برنامه هایی برای پیشرفت اجتماعی ، به توده های اقشار پائین نزدیک شود و به زبان آنها حرف بزند. برای توده " مستضعف " ، اقتصاد سالم ، تولید کالا و بسیاری چیزهای دیگر ، پیشرفت اجتماعی مهم نبود.

فقط یک چیز مهم بود و آن اینکه وقتی که تو فهمیدی حکومتی و آنهم از نوع اسلامی اش از آن توست ، مطمئن میشوی که دیر یا زود به تمام خواسته های خود خواهی رسید و بخاطر آن حاضری سالها به انتظار بنشینی. خمینی نشان می داد که او از آنهاست، هنگامی که خمینی آمریکا را شیطان بزرگ می نامد ، توده ها به این خاطر با آمریکا دشمن می گردند و الا آنها معیاری عقلانی و منطقی از خود برای شناخت آمریکا ندارند. توده های طرفدار خمینی و به معنی واقعی ارتش او ، عقب مانده ترین قشرهای جامعه هستند. حمایت آنها از خمینی  هرگز نشان دهنده " مردمی " بودن حکومتش نیست؛ بلکه درست نشانگر عقب ماندگی و ارتجاعی بودن حکومتش است.

در واقع نشاندهنده این امر است که تحمیق توده ها به نحو بارزی انجام یافته است. از جهتی دیگر خمینی خود را مخالف ملا ها و روحانیون اهل روضه خوانی و تسبیح انداختن نشان می داد تا موضع خویش را مردمی تر بنمایاند. او برای مثال در سخنرانی 15 خرداد 1342 ( شب عاشورا ) حتی نامی از « امام حسین » نبرد و آنها را دعوت به سینه زنی و گریه میکرد. او از نظر روانی بقصد ارتقاء نقش تئده ها غیرمستقیم میگفت : " ما هرچه داریم از اینها داریم ". او به توده ها میگفت درست بخاطر سینه زنی و تعزیه و گریه و زاری ، نماز خواندن و چادر بسر کردن توسط روشنفکران تحقیر می شدند. او حتی زنان چادر بسر را " خواهران زینب " و جوانان بیکار و پر ریش را " مجاهدان اسلام " می نامید.

با این رویکرد او سعی داشت بر عقده های قشری توده های مردم سوار شود و آنها را به هر جا هدایت نماید. و بدین سان " حزب الله " قدم به عرصه حیات سیاسی می گذارد ، رشد میکند و بصورت شبه حزبی حاکم درآمده و نیروی مخرب هیئت حاکمه را نیز بوجود می آورد. آنها تازه بدوران رسیده هائی هستند که از هیچ  به همه چیز رسیده اند و برای نگهداری موقعیت خود حاضرند به هر جنایتی دست بزنند. حزب الهی ها که تاکنون در سازندگی جامعه هیچ نقشی نداشته اند و هیچ ارزشی هم برای دستاوردهای معنوی جامعه قائل نیستند ، نابودی انسانهای روشنفکر و معترض برای آنها اهمیتی ندارد و طبیعی است که جان انسانهائی که برای جامعه مفید هستند ، برای آنها بی ارزش است.

آنها حتی برای جان خودشان هم هیچ ارزشی قائل نیستند و برای مثال در جنگ ایران و عراق به سادگی روی مین ها میرفتند و کشته می شدند. توهم زدگی مذهبی آنها امکان هرگونه روند فکری عقلانی را از آنها سلب نموده بود. همانطور که خمینی نان شهامت حزب الهی ها را میخورد ، آنها نیز شهید دادن به نان و نوائی می رسیدند. خمینی با اطمینان از عملکرد حزب الهی ها آنها را بعنوان وسیله مخرب علیه روشنفکران و دانشگاهیان تهییج می کرد و تحت شعار " انقلاب فرهنگی اسلامی " از آنها بعنوان ابزاری علیه مدرنیست ها استفاده می نمود.

در 29 فروردین 1359 بعداز از نماز جمعه خمینی به تندی به دانشکاه ها حمله کرد و گفت : " ما از تحریم اقتصادی یا دخالت نظامی نمی ترسیم. چیزی که ما از آن می ترسیم دانشگاه های غربی است و اینکه جوانان ما منافع غرب و شرق را آموزش بگیرند." بدین سان بود که بنام " حزب الله " در برگیرنده وحشی ترین و متعصب ترین انسان نماهای مذهبی پا به عرصه تاریخ ایران گذارد.

1- *(PARANOIA) امروزه از نظر روان پزشکی به حالتی از تغییر و تحول در سامانه شخصیتی فردی می نامند که بصورت منظم تحت توهمی مزمن ، توهم حسادت ، توهم مورد آزار و اذیت و توهم مورد تعقیب واقع شدن ؛ قرار میگیرد.

« زمینه های رشد اختلال شخصیتی قبل از شورش کور 1357»

این امر مسلم است که پدیده اختلال شخصیتی بویژه در جامعه ای که صد ها سال سنت متعصب مذهبی را با خو دارد ، به یکباره بوجو نمی آید. بدین اندیشه بودیم که بجای تجزیه و تحلیل زمینه های ناهنجار شخصیتی در ایران – که باید در فرصتی دیگر بدان پرداخت – مطالبی از کتاب « خلقیات ما ایرانیان » نوشته نویسنده مشهور محمد علی جمالزاده را که برای بعضی درجه تحریک پذیری بالائی دارد ، بعنوان یک نظریه مطرح نمائیم.

این کتاب نخستین بار در سال 1345 یعنی 12 سال تا شورش کور 1357 چاپ و انتشار یافت. جمالزاده در دیباچه این کتاب می نویسد: "...فساد را در میان خودمان ، مرض مزمن بسیار قدیمی تشخیص داده ام که قرن های متمادی است در اثر استبداد سیاسی و مذهبی و خرافات و موهومات اجدادی و نیاکانی ، بر وجود ما استیلا یافته است..." می بایست منصفانه سئوال نمائیم از چه تجربه تاریخی ایشان صراحتا معضل خلقیات ما ایرانیان را مطرح می نماید.

او ادامه میدهد : " باید دانست که یک نفر ایرانی امروز از بسیاری جهات و به خصوص از لحاظ اخلاق....تفاوت زیادی با ایرانی دیروز و پریروز ندارد." او می نویسد : " ...ما ایرانیان که خود را عموما آن همه با هوش و زرنگ و رند می دانیم و معتقدیم که کلاه بر سر فلک می گذاریم و هیچ عیب و نقصی در کارمان نیست . " او افراط وتفریط و تعصب و بی انصافی " را از صفات ایرانیان می داند. در ادامه می خوانیم: " تغافل و تجاهل شیوه دیرینه غیر مرضیه ( پسندیده ) ماست و تا حدی بدان خوی گرفته ایم و حتی می توان گفت طبیعت ثانوی ما شده است."

او حتی عده معدودی را در میان ایرانیان می نامه که " اهل دنیا و شیله و پیله هستند و یکباره پشت پا به معنویات و هر آن چه بوی آدمیت می دهد زده ، جز جمع آوری پول و مقام و اعتبار . از هر راه و به هر وسیله ای که باشد ، هم و غمی ندارد و برای حصول بدین منظور ، از توسل بدان چه نامش را خیانت و جنایت و دنائت گذاشته اند ، رو برگردان نیستند ، ولی اکثریت کامل مردم مملکت ما زیاد با این عوالم سرو کار و میانه ندارند."

مصطفی فاتح در کتاب خود « پنجاه سال نفت ایران » چنین می نویسد: :...میهن و دین و وجدان برای آن ها پشیزی ارزش ندارد. معبود و مقصود آنها زر و زور است و هر کس مقاصد پلید آنها را تامین کند ، بنده وار در خدمتش می ایستد و دروغ و تقلب و ریاکاری ، آن هم به اسلوب شرقی ، سرمایه زندگی و محصول مکتب فاسد این حلقه میباشد..."

جمالزاده از کتاب « تاریخ ایران در دوره قاجاریه » نوشته رابرت گرنت واتسن(ROBERT GRANT WATSON) نقل می کند : " قسمت اعظم ایرانیان از نوعی تربیت برخوردار هستند. نادان و معتقد به خرافات بار می آیند و قسمت اعظم شان اعتقاد به محمد و علی و حسین دارند و به پیشگوئی غیب گویان و ستاره شناسان ، ساعت سعد و نحس و چشم بد و به علم غیب که از دوره مغ ها به جا مانده است ، پا بند میباشند." " آنها به هیچ وجه پایبند راستگوئی نیستند ." جمالزاده از کتاب " زندگانی اسکندر کبیر " نوشته کونراد برکویچی نقل قول می آورد که : " ایرانیان در عادات و سینن و رسوم قدیمی و مندرس خود تا به گلو فرو رفته بودند. از گذشته هیچ تجربه نیآموخنه و درس عبرت فرا نگرفته بودند و چرخ های عقاید و افکارشان تا به میان ، در لجنزارخرافات و موهومات ازمنه قدیم فرو رفته بود."

جمالزاده در ادامه از قول گو بینو می نویسد:" در مذهب ایرانیان مواردی وجود دارد که سکوت تنها کافی نیست ، بلکه باید متوسل به اقرار کاذب گردید...حکم بزرگان دین دایر است بر این که باید از تمام طرق مکر و حیله و تزویر ، درصدد فریب دادن طرف بر آمد." "... با متانت و نزاکت هرچه تمامتر ، مشغول مال و منالی هستند که از مردم و مملکت دزدیده و چاپیده اند."

در پایان جمالزاده در باره اخلاق هموطنان ایرانی از مقاله ای به مقلم نامور در نشریه « شفق سرخ » نقل می کند که : "... در گرداب ذمایم و قبایح مستغرق اند و پایبند هیچ یک از ملکات اخلاقی نیستند و به شئون و مقدسات فردی و اجتماعی اعتنائی ندارند و جز پر کردن کیسه و اطفاء شهوات مشئوم از زندگی چیزی نمی فهمند. دروغ می گویند ، فریب می دهند ، مانند خاکشیر به هر مزاجی می سازند و در مقابل هر بادی تسلیم میشوند و این کار را زبردستی و زرنگی می دانند. امروز ، از یک چیز تعریف می کنند و فردا ، با لحن زننده ای ، همان چیز را تکذیب می نمایند." پایان.2025

عصر هوش مصنوعی و چشم‌انداز آینده

تهیه و تدوین : فرشید یاسائی

پیشگفتار : جهشی به ‌سوی ناشناخته‌ها: تصور کنید در جهانی زندگی می‌کنید که در آن ماشین‌ها نه تنها با شما صحبت می‌کنند، بلکه شما را می‌فهمند. یک جهان که در آن خودروها بدون راننده به حرکت درمی‌آیند، ربات‌ها در جراحی‌های پیچیده حضور دارند و حتی آثار هنری خارق‌العاده‌ای خلق می‌شود که شبیه هیچ‌کدام از شاهکارهای گذشته نیست. این جهان، دیگر فقط یک تخیل –علمی (Science Fiction) نیست؛ این جهان امروز ماست، عصر "هوش مصنوعی".

هوش مصنوعی نه ‌تنها فناوری‌های روزمره ما را تغییر داده، بلکه تفکر و نگاه ما به زندگی، کار و حتی خود انسانیت را به چالش کشیده است. شاید این پرسش‌ها برای شما هم مطرح شده باشد: آیا یک ماشین می‌تواند به مرحله "فهمیدن" برسد؟ اگر هوش مصنوعی از ما هوشمندتر شود، چه بر سر انسان می‌آید؟ پاسخ به این سوالات شاید در آینده باشد، اما آنچه مسلم است، ما در میانه یک انقلاب دیجیتالی هستیم که تأثیراتش حتی از انقلاب صنعتی هم گسترده‌تر خواهد بود.

در سپیده‌دم قرن بیست و یکم، بشر وارد دوره‌ای از تاریخ خود شده است که می‌توان آن را عصر "هوش مصنوعی" نامید؛ عصری که نه تنها چشم‌انداز دانش و فناوری را تغییر داده، بلکه تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها را تحت تأثیر قرار داده است. هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) دیگر یک مفهوم دور از ذهن یا صرفاً موضوع داستان‌های علمی-تخیلی نیست. این فناوری اکنون در قلب نوآوری‌های پیشرفته، از پزشکی و آموزش گرفته تا اقتصاد و هنر، نقش‌آفرینی می‌کند و به ابزاری قدرتمند برای گشودن افق‌های نو بدل شده است.

هوش مصنوعی که در ساده‌ترین تعریف به شبیه ‌سازی توانایی‌های شناختی انسان در ماشین‌ها اطلاق می‌شود، در دهه‌های اخیر مسیری طولانی را پیموده است. از الگوریتم‌های ابتدایی که برای انجام محاسبات ساده طراحی شده بودند، تا سیستم‌های پیچیده‌ای که قادرند زبان طبیعی را درک کنند، الگوهای رفتاری را تحلیل کنند، یا حتی در خلق آثار هنری رقابت کنند، هوش مصنوعی به‌طور پیوسته در حال تغییر ماهیت کار، زندگی و تفکر ماست. امروز، این فناوری در تمام ابعاد زندگی ما نفوذ کرده است. دستیارهای مجازی شخصی، سیستم‌های تشخیص چهره، خودروهای خودران، ربات‌های صنعتی و حتی الگوریتم‌هایی که پیشنهادات خرید یا محتوای آنلاین را به ما ارائه می‌دهند.

اما آنچه هوش مصنوعی را از دیگر پیشرفت‌های علمی متمایز می‌کند، نه فقط قدرت محاسباتی و سرعت آن، بلکه توانایی‌اش در "یادگیری" است. فناوری یادگیری ماشین (Machine Learning) و یادگیری عمیق (Deep Learning) به سیستم‌های هوش مصنوعی این امکان را داده است که از داده‌ها بیاموزند، الگوها را کشف کنند و عملکرد خود را بهبود بخشند. این قابلیت یادگیری و بهینه‌سازی مداوم، راه را برای توسعه سیستم‌هایی هموار کرده است که نه تنها از نظر فنی، بلکه از نظر شناختی نیز به انسان نزدیک ‌تر هستند.

در عین حال: ظهور هوش مصنوعی پرسش‌های بنیادینی را درباره ماهیت آگاهی اخلاق و انسانیت مطرح کرده است. آیا یک ماشین می‌تواند واقعاً "فهمیدن" را تجربه کند؟ اگر هوش مصنوعی قادر به تصمیم‌گیری بهتر از انسان باشد، جایگاه ما در فرآیند تصمیم‌سازی چیست؟ چگونه می‌توان اطمینان حاصل کرد که استفاده از این فناوری همواره در راستای منافع بشر خواهد بود؟ این پرسش‌ها نه تنها چالش‌های علمی، بلکه چالش‌های فلسفی، اخلاقی و حقوقی را نیز پیش روی ما قرار می‌دهند.

هوش مصنوعی می‌تواند مانند یک شمشیر دو لبه عمل کند: از یک سو، توانایی‌اش در بهبود شرایط زندگی، حل مشکلات پیچیده و ایجاد نوآوری‌های بی‌سابقه، نوید آینده‌ای روشن را می‌دهد. از سوی دیگر، اگر مدیریت نشود، می‌تواند تهدیدهایی جدی برای حریم خصوصی، اشتغال و حتی امنیت انسانی به همراه داشته باشد. از این رو، استفاده اخلاق‌محور و مسئولانه از هوش مصنوعی، نه تنها یک انتخاب، بلکه ضرورتی است که آینده تمدن ما به آن وابسته است.

این پیشگفتار، مقدمه‌ای است بر بررسی یکی از پیچیده‌ترین و جذاب‌ترین پدیده‌های عصر حاضر. هوش مصنوعی تنها یک فناوری نیست؛ بلکه ابزاری است که می‌تواند مفاهیم دیرپایی همچون آگاهی، هوش و حتی خود انسانیت را بازتعریف کند. با نگاه به تاریخچه پیشرفت‌های علمی و چالش‌های پیش روی آینده، امیدواریم بتوانیم بینش روشنی درباره این فناوری شگرف و تأثیر آن بر زندگی انسان‌ها به دست آوریم.

*****

آغاز : فکر کنید یک دستیار مجازی که هر روز شما را با نام صدا می‌زند، برنامه روزانه‌ تان را تنظیم می‌کند و حتی می‌داند شما چه چیزی برای صبحانه دوست دارید! این فقط یک نمونه ساده از حضور هوش مصنوعی در زندگی روزمره ماست. اما هوش مصنوعی محدود به چنین مواردی نیست؛ این فناوری اکنون در قلب همه چیز، از مراقبت‌های بهداشتی گرفته تا کشف فضا، نقش کلیدی ایفا می‌کند. آنچه هوش مصنوعی را واقعاً از دیگر فناوری‌ها متمایز می‌کند، توانایی آن در " یادگیری" است. سیستم‌هایی مانند یادگیری ماشین و یادگیری عمیق، به ماشین‌ها این امکان را می‌دهند که فراتر از برنامه‌ریزی اولیه خود، از داده‌ها بیاموزند و حتی از انسان‌ها پیشی بگیرند.

هوش مصنوعی ابزار قدرتمندی است که می‌تواند به ما در شناخت بهتر جهان و درک عمیق‌تر از خودمان و محیط پیرامونمان کمک کند. این کمک در چند بُعد اصلی قابل مشاهده است: نقش بنیادی و تحول‌آفرین هوش مصنوعی در بازاندیشی مفاهیمی تأکید دارد که همواره محور بحث‌های فلسفی و علمی بوده‌اند. آگاهی، هوش و انسانیت از جمله مفاهیمی هستند که با پیشرفت فناوری، به ویژه در زمینه هوش مصنوعی، در معرض بازتعریف قرار گرفته‌اند.

در واقع، هوش مصنوعی فراتر از یک ابزار فناورانه صرف است؛ چرا که پرسش‌هایی بنیادین را درباره ماهیت انسان و توانایی‌های شناختی او برمی‌انگیزد. این فناوری نه تنها بر عملکرد و کارایی زندگی روزمره تأثیر گذاشته، بلکه ما را به بازنگری در این پرسش واداشته که چه چیزی ما را "انسان" می‌کند. آیا هوش مصنوعی می‌تواند به مرحله‌ای برسد که "آگاهی" پیدا کند؟ آیا توانایی حل مسائل پیچیده یا شبیه‌سازی رفتارهای انسانی به معنای "هوشمند بودن" است؟
با بررسی تاریخچه پیشرفت‌های علمی و تحلیل چالش‌های پیش روی آینده، می‌توان به این نتیجه رسید که هوش مصنوعی نه فقط ابزاری برای راحت‌تر کردن زندگی انسان‌ها، بلکه آیینه‌ای است که در آن تصویر جدیدی از انسانیت منعکس می‌شود. این بازنگری به ما کمک می‌کند تا به درک عمیق‌تر و جامع‌تری از جایگاه خود در جهان و مسیر پیشرفت ‌مان دست یابیم.

تحلیل داده‌ها و کشف الگوهای پنهان: هوش مصنوعی می‌تواند حجم عظیمی از داده‌های پیچیده را تحلیل کند و الگوهایی را که ممکن است از دید انسان پنهان بماند، آشکار کند. این توانایی به ما در کشف قوانین طبیعت، الگوهای رفتاری اجتماعی، و حتی درک عمیق‌تر از مغز انسان و فرآیندهای ذهنی کمک می‌کند.

مدل‌سازی و شبیه‌سازی : AI امکان شبیه‌سازی فرآیندهای پیچیده طبیعی، اقتصادی، اجتماعی و حتی کیهانی را فراهم می‌آورد. این شبیه ‌سازی‌ها می‌توانند به ما کمک کنند تا پیامدهای تصمیم‌هایمان را پیش‌بینی کنیم و آینده را بهتر درک کنیم.

حل مسائل پیچیده : مسائلی که حل آن‌ها فراتر از توانایی انسان یا مستلزم زمان و منابع بسیاری است، توسط هوش مصنوعی با سرعت و دقت بیشتری قابل انجام است. مثلاً یافتن درمان‌های جدید برای بیماری‌ها، مقابله با تغییرات اقلیمی و بهبود سیستم‌های آموزشی. درک و تعریف دوباره از آگاهی: تعامل با هوش مصنوعی می‌تواند ما را وادار کند تا تعریف خود از آگاهی، هوش، و حتی انسانیت را بازنگری کنیم. آیا آگاهی محدود به مغز بیولوژیک است؟ آیا هوش به معنای توانایی حل مسائل است یا شامل ویژگی‌های انسانی مانند احساسات و خلاقیت هم می‌شود؟ این پرسش‌ها، می‌توانند ما را به درک عمیق‌تری از خودمان برسانند.

هوش مصنوعی می‌تواند به عنوان پلی میان فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف عمل کند، از طریق ترجمه و ارتباطات جهانی، ما را به یکدیگر نزدیک‌تر کند و درک متقابل و همکاری جهانی را تقویت کند. با این حال، برای اینکه هوش مصنوعی واقعاً به ابزاری برای بهبود جهان تبدیل شود، باید به چالش‌های اخلاقی و اجتماعی پیرامون آن نیز توجه کنیم. استفاده مسئولانه و اخلاق‌محور از این فناوری ضروری است تا از خطراتی مانند سوءاستفاده، تبعیض و کاهش ارزش‌های انسانی جلوگیری شود. بنابراین، هوش مصنوعی می‌تواند ما را به شناخت بهتر جهان و خودمان نزدیک‌تر کند، اما اینکه این فناوری به چه سمتی حرکت کند، به تصمیمات ما در نحوه استفاده و مدیریت آن بستگی دارد.

آیا باید از هوش مصنوعی وحشت کرد؟

وحشت از هوش مصنوعی، به‌ویژه در میان عموم مردم و حتی برخی متخصصان، عمدتاً ناشی از سوءتفاهم‌ها، داستان‌های علمی- تخیلی و نگرانی‌های واقعی درباره تأثیرات احتمالی این فناوری است. اما برای پاسخ به این پرسش باید موضوع را از چند زاویه بررسی کنیم: هوش مصنوعی سیستمی پیچیده است که برای بسیاری افراد هنوز به‌طور کامل قابل درک نیست. این عدم شناخت باعث ترس از ناشناخته‌ها می‌شود. نگرانی‌هایی درباره «کنترل‌ناپذیری» یا «خودمختاری» AI اغلب مطرح می‌شود، اما بیشتر هوش مصنوعی‌های امروزی ابزاری هستند که تحت کنترل و برنامه‌ریزی انسان عمل می‌کنند.

آیا هوش مصنوعی واقعاً تهدید است؟

هوش مصنوعی می‌تواند بسیاری از مشاغل را خودکار کند و این باعث نگرانی درباره بیکاری گسترده شود. استفاده‌های نادرست: AI می‌تواند برای مقاصد مخرب، مانند حملات سایبری، انتشار اخبار جعلی، یا ایجاد سیستم‌های نظارتی تحت کنترل حکومت‌های استبدادی، مورد استفاده قرار گیرد. الگوریتم‌های AI ممکن است بر اساس داده‌های ناقص یا مغرضانه آموزش ببینند و این می‌تواند به تبعیض و نابرابری دامن بزند. در آینده، ممکن است سیستم‌های هوشمند پیچیده‌تر شوند و کنترل آن‌ها دشوارتر شود.

سناریوهایی مانند «ربات‌های شورشی» یا «ماشین‌هایی که جهان را تسخیر می‌کنند» عمدتاً در فیلم‌ها و داستان‌های علمی-تخیلی مطرح می‌شوند و با واقعیت فاصله زیادی دارند. هوش مصنوعی فعلی به هیچ‌وجه دارای آگاهی یا اراده مستقل نیست. بسیاری از ترس‌ها به دلیل ناآگاهی است. شناخت دقیق قابلیت‌ها، محدودیت‌ها و نحوه کار AI می‌تواند به کاهش این ترس کمک کند.

تدوین قوانین شفاف برای استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی ضروری است. این قوانین باید از حقوق انسانی، حریم خصوصی و عدالت حفاظت کنند. ایجاد سیستم‌هایی که شفافیت، امنیت، و قابلیت کنترل دارند، می‌تواند اعتماد عمومی به هوش مصنوعی را افزایش دهد. کشورها و سازمان‌ها باید برای مدیریت تهدیدات جهانی AI، مانند استفاده نظامی یا سایبری، همکاری کنند.

ترس (‌ها ) نباید مانع از دیدن مزایای بزرگ هوش مصنوعی شوند. این فناوری توانایی بهبود کیفیت زندگی، افزایش بهره‌وری، حل چالش‌های جهانی (مانند تغییرات اقلیمی یا بیماری‌ها) و ایجاد فرصت‌های جدید را دارد. تمرکز بر استفاده اخلاقی و مسئولانه از هوش مصنوعی می‌تواند به جای وحشت، به بهره‌مندی از آن منجر شود. نیازی به وحشت نیست، بلکه باید هوشمندانه و مسئولانه با این فناوری برخورد کرد. نگرانی‌های موجود باید جدی گرفته شوند، اما ترس غیرمنطقی می‌تواند مانع از پیشرفت و استفاده بهینه از این ابزار قدرتمند شود. به جای ترس، باید به دنبال کنترل، هدایت و بهره‌برداری از AI به نفع انسانیت باشیم.

چناکه میدانیم هوش مصنوعی، با تمام مزایا و فرصت‌هایی که برای بشریت فراهم می‌آورد، می‌تواند در صورت سوءاستفاده توسط افراد، سازمان‌ها یا دولت‌ها به ابزاری خطرناک تبدیل شود. این مسئله نگرانی‌های اخلاقی و اجتماعی جدی را به همراه دارد. در زیر برخی از جنبه‌های سوءاستفاده احتمالی از هوش مصنوعی و پیامدهای آن بررسی شده است:

دولت‌ و حکومت های دیکتاتوری و پلیسی می‌توانند (... اکنون نیز توانسته اند...!) از هوش مصنوعی برای نظارت بی‌حد وحصر بر شهروندان استفاده کنند. این شامل سیستم‌های تشخیص چهره، تحلیل رفتارهای آنلاین و پایش ارتباطات شخصی است. چنین اقداماتی می‌تواند حریم خصوصی افراد را به ‌شدت نقض کند و فضاهای آزاد برای بیان عقاید و اعتراضات را محدود کند. هوش مصنوعی می‌تواند در تولید و انتشار اخبار جعلی یا محتواهای دستکاری‌شده برای کنترل افکار عمومی یا تخریب مخالفان سیاسی مورد استفاده قرار گیرد. الگوریتم‌های پیشرفته امکان ایجاد متن، تصویر، و حتی ویدیوهای عمیقاً جعلی (Deepfake) را فراهم کرده‌اند. برخی کشورها در حال توسعه سلاح‌های خودمختار هوشمند هستند که می‌توانند بدون نیاز به تصمیم‌گیری انسانی عمل کنند. این فناوری‌ها، اگر کنترل نشوند، می‌توانند منجر به درگیری‌های غیرقابل‌کنترل و تهدید امنیت جهانی شوند.

مانیتورینگ کارکنان : برخی شرکت‌ها از هوش مصنوعی برای ردیابی و تحلیل رفتار کارکنان استفاده می‌کنند، از جمله نظارت بر زمان کار، فعالیت‌های کامپیوتری و حتی حرکات بدنی. این می‌تواند به نقض حریم خصوصی و ایجاد محیط‌ های کاری استرس ‌زا منجر شود. شرکت‌ها می‌توانند از هوش مصنوعی برای هدف‌گذاری دقیق تبلیغات و حتی دستکاری رفتار مصرف ‌کنندگان استفاده کنند. این کار ممکن است شامل بهره‌گیری از اطلاعات شخصی بدون اطلاع یا رضایت کاربران باشد.

نابرابری و تبعیض : سیستم‌های مبتنی بر هوش مصنوعی، اگر به ‌درستی طراحی نشوند، می‌توانند تبعیض‌ها و سوگیری‌های موجود در داده‌ها را تقویت کنند که به نابرابری در دسترسی به منابع یا خدمات منجر خواهد شد. با کمک هوش مصنوعی، کلاهبرداری‌های سایبری می‌توانند پیچیده‌تر و هدفمندتر شوند. برای مثال، ایجاد تماس‌ها یا ایمیل‌های جعلی که به نظر می‌رسد از سوی افراد یا سازمان‌های معتبر ارسال شده‌اند. فناوری Deepfake به افراد اجازه می‌دهد تا تصاویر یا ویدیوهای جعلی تولید کنند و از آن برای بدنام کردن افراد یا تخریب اعتبار آن‌ها استفاده کنند. هکرها می‌توانند از هوش مصنوعی برای یافتن و بهره‌برداری از آسیب‌پذیری‌های امنیتی در سیستم‌های دیجیتال استفاده کنند.

این فناوری اکنون در قلب همه چیز، از مراقبت‌های بهداشتی گرفته تا کشف فضا، نقش کلیدی ایفا می‌کند. آنچه هوش مصنوعی را واقعاً از دیگر فناوری‌ها متمایز می‌کند، توانایی آن در "یادگیری" است. سیستم‌هایی مانند یادگیری ماشین و یادگیری عمیق، به ماشین‌ها این امکان را می‌دهند که فراتر از برنامه‌ریزی اولیه خود، از داده‌ها بیاموزند و حتی از انسان‌ها پیشی بگیرند.

چالشی به وسعت انسانیت: اما همان‌قدر که این فناوری هیجان‌انگیز است، چالش ‌برانگیز نیز هست. هوش مصنوعی پرسش‌های بزرگی درباره اخلاق، حقوق و حتی ماهیت آگاهی به همراه آورده است. آیا ماشین‌ها می‌توانند دارای احساس شوند؟ اگر تصمیم‌های مهمی به آن‌ها واگذار کنیم، چگونه می‌توانیم از عدالت و بی‌طرفی آن‌ها اطمینان حاصل کنیم؟ تصور کنید یک قاضی مجازی که بر اساس الگوریتم‌ها قضاوت می‌کند یا یک پزشک روبات که تصمیم می‌گیرد چه کسی برای دریافت درمان در اولویت باشد. این سناریوها نشان‌دهنده قدرت و در عین حال حساسیت هوش مصنوعی هستند.
چگونه از آینده‌ای روشن اطمینان حاصل کنیم؟ کلید استفاده اخلاقی از هوش مصنوعی در آموزش، شفافیت و همکاری جهانی نهفته است. ایجاد قوانینی شفاف برای استفاده از این فناوری و اطمینان از طراحی سیستم‌هایی که پاسخگو و بی‌طرف باشند، از جمله گام‌های ضروری برای مدیریت این پدیده شگرف است. همچنین لازم است انسان همچنان در مرکز تصمیم‌گیری‌های حساس بماند؛ چه در میدان‌های نبرد نظامی و چه در تصمیم‌های حیاتی پزشکی.

راهکارها برای جلوگیری از سوءاستفاده: ایجاد میثاقنامه های بین‌المللی برای مدیریت توسعه و استفاده از هوش مصنوعی ضروری است. این قوانین باید شامل حفاظت از حقوق بشر، حریم خصوصی و عدالت باشند. سیستم‌های هوش مصنوعی باید به گونه‌ای طراحی شوند که شفاف و قابل حسابرسی باشند. این شامل افشای نحوه عملکرد الگوریتم‌ها و منابع داده‌ها است. مردم باید در مورد قابلیت‌ها و خطرات هوش مصنوعی آگاهی داشته باشند تا بتوانند از خود در برابر سوءاستفاده‌ها محافظت کنند. دولت‌ها، شرکت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی باید برای تنظیم مقررات و جلوگیری از سوءاستفاده‌های فرامرزی هوش مصنوعی همکاری کنند. سرمایه‌گذاری در توسعه هوش مصنوعی اخلاق ‌محور و سیستم‌هایی که در برابر سوءاستفاده مقاوم هستند، ضروری است.

برای رفع سوءاستفاده از هوش مصنوعی نیازمند اتخاذ رویکردهای جامع و چندلایه است که شامل تدوین قوانین شفاف، طراحی فناوری‌های اخلاق‌محور، نظارت مستمر و افزایش آگاهی عمومی می‌شود. در ادامه، راهکارهای کلیدی برای جلوگیری از سوءاستفاده از هوش مصنوعی ارائه شده است: تدوین میثاقنامه های جهانی برای استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی ضروری است. این قوانین باید شامل موارد زیر باشد: ممنوعیت توسعه و استفاده از سلاح‌های خودمختار هوش مصنوعی. الزام به شفافیت در کاربردهای حساس، مانند تشخیص چهره یا تحلیل داده‌های شخصی. تعریف حقوق و مسئولیت‌های کاربران و توسعه‌دهندگان. ایجاد کمیته‌های اخلاقی مستقل برای نظارت بر پروژه‌های هوش مصنوعی و اطمینان از رعایت اصول اخلاقی و اجتماعی. وضع قوانین سخت‌گیرانه برای شرکت‌های فناوری جهت جلوگیری از استفاده نادرست از داده‌ها، ترویج شفافیت الگوریتم‌ها و تضمین رعایت حریم خصوصی.
نتیجه: هوش مصنوعی ابزار قدرتمندی است که می‌تواند هم به بشریت خدمت کند و هم در صورت سوءاستفاده، تهدیدات جدی ایجاد کند. کلید استفاده مؤثر و مسئولانه از این فناوری در آگاهی، نظارت و همکاری جهانی نهفته است. با رویکردی هوشمندانه، می‌توان از مزایای این فناوری بهره برد و خطرات آن را به حداقل رساند.

طراحی شفاف و قابل توضیح (Explainable AI) : سیستم‌های هوش مصنوعی باید به گونه‌ای طراحی شوند که نحوه تصمیم‌گیری آن‌ها برای انسان‌ها قابل درک و بررسی باشد. این امر به افزایش اعتماد و کاهش سوءاستفاده کمک می‌کند. الگوریتم‌های هوش مصنوعی باید با داده‌هایی آموزش داده شوند که سوگیری‌های انسانی در آن‌ها حداقل باشد تا از تبعیض جلوگیری شود. توسعه سیستم‌هایی که در برابر هک و نفوذ مقاوم باشند تا از بهره‌برداری افراد یا گروه‌های مخرب جلوگیری شود.

کنترل انسانی (Human-in-the-Loop ) اطمینان حاصل شود که تصمیم‌گیری‌های حساس هوش مصنوعی، مانند امور نظامی یا پزشکی، همواره تحت نظارت و تأیید انسان باشند. تأسیس نهادهای نظارتی ملی و بین‌المللی که بر توسعه، استفاده و تجارت سیستم‌های هوش مصنوعی نظارت کنند. قبل از پیاده‌سازی هر سیستم هوش مصنوعی، ارزیابی‌های جامعی در مورد تأثیرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آن انجام شود. ایجاد سازوکارهایی برای گزارش سوءاستفاده‌ها یا عملکرد نادرست سیستم‌های هوش مصنوعی و اطمینان از رسیدگی شفاف به آن‌ها.

برگزاری برنامه‌های آموزشی برای مردم درباره توانایی‌ها، محدودیت‌ها و خطرات هوش مصنوعی. این آموزش‌ها به مردم کمک می‌کند تا از خود در برابر سوءاستفاده‌های احتمالی محافظت کنند. توسعه‌دهندگان هوش مصنوعی باید تحت آموزش‌های اخلاقی و حقوقی قرار بگیرند تا از پیامدهای سوءاستفاده‌های احتمالی آگاه باشند. افزایش توانایی کاربران در تشخیص اطلاعات جعلی و حفاظت از داده‌های شخصی خود در برابر سوءاستفاده. دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی و شرکت‌ها باید برای تدوین استانداردهای مشترک و مقابله با سوءاستفاده‌های جهانی از هوش مصنوعی همکاری کنند. تشکیل ائتلاف‌های بین‌المللی برای نظارت بر پیشرفت‌های هوش مصنوعی و به اشتراک‌ گذاری اطلاعات درباره سوءاستفاده‌های احتمالی.

دسترسی به فناوری‌هایی که پتانسیل سوءاستفاده بالا دارند، مانند سیستم‌های Deepfake یا الگوریتم‌های شناسایی چهره، باید محدود به سازمان‌های معتبر و تحت نظارت باشد. توسعه‌دهندگان و کاربران سیستم‌های هوش مصنوعی باید مجوزهای خاصی را برای استفاده از این فناوری‌ها دریافت کنند. تشویق پژوهشگرانی که در زمینه توسعه هوش مصنوعی اخلاق‌محور و کاهش خطرات آن فعالیت می‌کنند. استانداردهای فنی و اخلاقی برای توسعه هوش مصنوعی باید به‌طور مداوم به‌روزرسانی شوند تا با پیشرفت‌های جدید هماهنگ باشند.

نتیجه‌گیری: جلوگیری از سوءاستفاده از هوش مصنوعی نیازمند تلاش‌های مشترک در سطح فردی، سازمانی و جهانی است. با ایجاد قوانین شفاف، توسعه فناوری‌های ایمن، آموزش عمومی و همکاری بین‌المللی می‌توان از مزایای این فناوری به بهترین نحو بهره‌مند شد و خطرات احتمالی آن را به حداقل رساند. هوش مصنوعی باید به‌عنوان ابزاری برای پیشرفت انسانیت به کار گرفته شود، نه وسیله‌ای برای بهره‌برداری مخرب.

سخن پایانی : هوش مصنوعی، یکی از بزرگ‌ ترین دستاوردهای علمی و فنی بشر، اکنون در مرکز تحولات جهانی قرار دارد. این فناوری نه تنها توانسته است مرزهای دانش و فناوری را جا به ‌جا کند، بلکه افق‌های جدیدی را برای زندگی انسان‌ها گشوده است. از توانایی درک زبان طبیعی گرفته تا تحلیل داده‌های پیچیده و پیش‌بینی روندهای آینده، هوش مصنوعی قدرتی عظیم برای تغییر جهان در اختیار ما قرار داده است.

اما در کنار این فرصت‌ها، هوش مصنوعی چالش‌ها و مسئولیت‌هایی نیز به همراه دارد. همان‌طور که این فناوری می‌تواند بیماری‌ها را درمان کند، بحران‌های زیست‌محیطی را مدیریت کند و کیفیت زندگی را بهبود بخشد، می‌تواند در صورت سوءاستفاده به ابزاری برای نقض حقوق بشر، از بین بردن حریم خصوصی و حتی تهدید امنیت جهانی تبدیل شود. بنابراین، هوش مصنوعی باید با دقت، آگاهی و اصول اخلاقی توسعه یابد و مورد استفاده قرار گیرد.

در نهایت، هوش مصنوعی نه تنها بازتاب‌ دهنده هوش بشری است، بلکه فرصتی برای بازنگری در خود انسانیت است. این فناوری ما را به چالش می‌کشد تا درباره ماهیت آگاهی، هوش و ارتباطمان با جهان پیرامون بیشتر بیندیشیم. آینده‌ای که هوش مصنوعی برای ما رقم خواهد زد، بستگی به تصمیماتی دارد که امروز می‌گیریم. اگر با خرد و دوراندیشی از آن استفاده کنیم، می‌توانیم آینده‌ای را بسازیم که در آن فناوری در خدمت رفاه، پیشرفت، و عدالت باشد.

هوش مصنوعی، مانند هر ابزار دیگری، در نهایت به ما بستگی دارد به نحوه‌ای که آن را می‌فهمیم، هدایت می‌کنیم و از آن بهره می‌گیریم. این فرصتی است برای ساختن جهانی بهتر، جهانی که در آن انسانیت و فناوری دست در دست یکدیگر حرکت کنند. هوش مصنوعی فرصتی استثنایی برای بازتعریف انسانیت، گسترش مرزهای دانش و ایجاد جهانی بهتر است. اما اینکه این فناوری به‌سوی یک عصر طلایی هدایت شود یا به ابزاری برای کنترل و بی‌عدالتی تبدیل گردد، به تصمیم‌ها و مسئولیت‌های ما بستگی دارد. در نهایت، هوش مصنوعی فقط یک ابزار است؛ این ما هستیم که باید یاد بگیریم چگونه از آن استفاده کنیم تا نه تنها زندگی خود، بلکه جهان اطرافمان را بهتر کنیم. آینده هنوز نوشته نشده است و ما می‌توانیم نویسنده‌های اصلی این داستان باشیم. پایان  بخش نخست.

 آغاز بخش دوم. پیشگفتار : در دنیای امروز، جایی که فناوری‌های دیجیتال و هوش مصنوعی با شتابی حیرت‌انگیز در حال شکل ‌دهی به ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و حتی فرهنگی ما هستند، بشر با پرسش‌هایی بنیادین و حیاتی روبه ‌رو است. مفاهیمی مانند امید ، اخلاق، وظایف انسانی، وجدان، جنگ و صلح که از دیرباز شالوده هویت انسان را شکل داده‌اند، اکنون در تعامل با تکنولوژی‌های نوظهور، معانی تازه و پیچیده‌ای به خود گرفته‌اند. دیگر نمی‌توان این مفاهیم را جدا از پیشرفت‌های فناورانه بررسی کرد؛ چرا که هر گامی که در مسیر نوآوری برداشته می‌شود، تأثیری عمیق بر این ارزش‌های انسانی برجای می‌گذارد.

پرسش‌های بسیاری ذهن ما را به چالش می‌کشند: آیا می‌توان به آینده‌ای امیدوار بود که در آن هوش مصنوعی در خدمت بشریت قرار گیرد و به اخلاق و وجدان انسانی پایبند بماند؟ یا این فناوری، همچون تیغی دولبه، ممکن است به ابزاری برای گسترش جنگ، نابرابری و بی‌عدالتی تبدیل شود؟ آیا امید و صلح در جهانی که توسط الگوریتم‌ها و داده‌ها هدایت می‌شود، جایگاهی خواهند داشت، یا باید نگران از دست رفتن آن‌ها باشیم؟

این مسائل تنها از منظر علمی یا فنی قابل بررسی نیستند؛ بلکه نیازمند نگاهی عمیق ‌تر به فلسفه، اخلاق ، روان‌ شناسی و حتی الهیات هستند. چرا که سرنوشت این تکنولوژی‌ها نه فقط در دست مهندسان و طراحان آن‌ها، بلکه در گرو تصمیمات ، باورها و ارزش‌هایی است که ما به عنوان جامعه انسانی انتخاب می‌کنیم.

در این مقاله، سفری خواهیم داشت به قلب این تلاقی میان انسان و فناوری، جایی که نه تنها آینده ما، بلکه تعریف ما از انسانیت و هویت جمعی‌مان به چالش کشیده می‌شود. این سفری است به سوی کشف آنکه چگونه می‌توان با بهره‌گیری از هوش مصنوعی، جهانی ساخت که امید، عدالت و صلح در آن به جایگاهی پایدار دست یابند و چگونه می‌توان از خطرات احتمالی آن اجتناب کرد. این سفر، فرصتی است برای بازاندیشی در باب آنچه که ما را انسان می‌سازد و آنچه که می‌تواند به نجات یا نابودی ما منجر شود.

*****

آغاز : در دنیای امروز، جایی که هوش مصنوعی و فناوری‌های دیجیتال به سرعت در حال دگرگونی جهان هستند، پرسش‌های بنیادینی درباره مفاهیمی مانند امید، اخلاق، وظایف، بشریت، وجدان، جنگ و صلح مطرح می‌شود. این مفاهیم نه‌تنها هسته وجودی انسان را تعریف می‌کنند، بلکه در تعامل با تکنولوژی‌های نوظهور، معانی جدید و پیچیده‌ای پیدا می‌کنند. آیا می‌توان به آینده‌ای امیدوار بود که هوش مصنوعی در خدمت بشریت باشد؟ آیا این فناوری می‌تواند به اخلاق، صلح و وجدان بشری پایبند بماند؟ یا خطر تبدیل شدن به ابزاری برای جنگ، نابرابری و بی‌عدالتی وجود دارد؟

هوش مصنوعی می‌تواند به مثابه ابزاری برای تقویت امید به کار رود. پیشرفت‌های شگرف در درمان بیماری‌ها، توسعه پایدار، مبارزه با تغییرات اقلیمی و بهبود کیفیت زندگی از جمله مواردی هستند که نشان می‌دهند که این فناوری چگونه می‌تواند افق‌های جدیدی را برای بشریت باز کند. اما روی دیگر سکه نیز وجود دارد: اگر AI به جای خدمت به انسان، در خدمت منافع گروهی محدود یا اهداف ناعادلانه قرار گیرد، ممکن است امید را به ناامیدی بدل کند. از دست رفتن مشاغل به دلیل اتوماسیون یا افزایش نابرابری اجتماعی، از جمله چالش‌هایی هستند که ممکن است آینده را تهدید کنند. تکنولوژی، خود اخلاق ندارد؛ این ما هستیم که باید اصول اخلاقی را در توسعه و استفاده از آن اعمال کنیم. سئوالاتی مانند جمع‌آوری داده‌های کاربران، حفظ حریم خصوصی، و مسئولیت در قبال تصمیمات اشتباه الگوریتم‌ها، محور مباحث اخلاقی در حوزه هوش مصنوعی هستند. چارچوب‌های اخلاقی هوش مصنوعی باید تضمین کنند که این فناوری در خدمت عدالت، احترام به حقوق انسانی و کاهش آسیب‌ها قرار گیرد. اگر چنین نباشد، خطراتی مانند سوءاستفاده از داده‌ها، تبعیض الگوریتمی و افزایش نظارت دولتی ممکن است ارزش‌های انسانی را تهدید کنند.
ما به عنوان انسان، وظیفه داریم هوش مصنوعی را به گونه‌ای طراحی و استفاده کنیم که در خدمت رفاه عمومی باشد. این وظیفه شامل ایجاد شفافیت در عملکرد AI، آموزش جامعه برای استفاده از این فناوری و تنظیم قوانین عادلانه برای جلوگیری از سوءاستفاده است. هوش مصنوعی همچنین وظایف انسانی را بازتعریف می‌کند. با ورود فناوری به عرصه کار و جامعه، مشاغل قدیمی از بین می‌روند و وظایف جدیدی پدیدار می‌شوند. افراد باید مهارت‌های جدید بیآموزند و خود را با تغییرات تطبیق دهند. هوش مصنوعی، فرصتی بی‌نظیر برای تقویت روابط انسانی و ارتقای کیفیت زندگی فراهم می‌کند. اما اگر کنترل از دست انسان خارج شود، خطر تهدید جایگاه بشریت وجود دارد. آیا تعامل با ربات‌های انسان ‌نما می‌تواند نیازهای عاطفی ما را برآورده کند؟ آیا انسان‌ها می‌توانند در جهانی که هوش مصنوعی تصمیم‌گیری‌های مهم را انجام می‌دهد، همچنان مرکزیت خود را حفظ کنند؟ پاسخ به این سوالات نیازمند بازنگری در مفهوم بشریت در عصر دیجیتال است.

واژه وجدان، مفهومی است که به اخلاق انسانی پیوند خورده است. هوش مصنوعی، فاقد وجدان واقعی است و تنها می‌تواند بر اساس الگوریتم‌ها و داده‌هایی که توسط انسان‌ها طراحی شده‌اند، عمل کند. با این حال، سئوال مهم‌تر این است: آیا ما انسان‌ها می‌توانیم از وجدان خود برای استفاده مسئولانه از AI بهره بگیریم؟ اگر توسعه‌دهندگان و کاربران تکنولوژی، ارزش‌های اخلاقی را در اولویت قرار دهند، این فناوری می‌تواند به نیرویی مثبت تبدیل شود. دنیای دیجیتال، مفهوم جنگ را تغییر داده است. از سلاح‌های خودمختار گرفته تا جنگ‌های سایبری و انتشار اطلاعات نادرست، هوش مصنوعی نقش مهمی در تحولات نظامی ایفا می‌کند. اما همین تکنولوژی می‌تواند در خدمت صلح باشد. AI با تحلیل داده‌های اجتماعی، پیش‌بینی درگیری‌ها و ارائه راه‌حل‌های عادلانه، می‌تواند به کاهش تنش‌ها و جلوگیری از جنگ کمک کند. با این حال، برای تحقق این چشم‌انداز، نظارت دقیق و استفاده مسئولانه ضروری است.

نتیجه‌گیری: هوش مصنوعی و دنیای دیجیتال، ابزارهای قدرتمندی هستند که می‌توانند آینده‌ای روشن یا تاریک برای بشریت رقم بزنند. امید، اخلاق و صلح، مفاهیمی هستند که باید در قلب توسعه و استفاده از این فناوری قرار گیرند. در نهایت، این ما هستیم که مسیر آینده را تعیین می‌کنیم. اگر به وجدان، بشریت و وظایف اخلاقی پایبند بمانیم، می‌توانیم از هوش مصنوعی برای ایجاد جهانی عادلانه‌تر، صلح‌آمیزتر و امیدبخش‌تر استفاده کنیم. اما اگر غفلت کنیم، این فناوری ممکن است به ابزاری برای نابرابری، کنترل و جنگ تبدیل شود. تصمیم با ماست: آیا از هوش مصنوعی برای تقویت انسانیت استفاده خواهیم کرد یا اجازه خواهیم داد که این فناوری، انسانیت را تحت‌الشعاع قرار دهد؟

محاسبه آینده بشریت توسط هوش مصنوعی، همچون معمایی پیچیده، ذهن‌ها را به چالش می‌کشد. آیا می‌توان آینده را در الگوهای عددی، شبیه‌سازی‌ها و تحلیل داده‌ها خلاصه کرد؟ این پرسش جذاب، ما را به بررسی ظرفیت‌ها و محدودیت‌های هوش مصنوعی در پیش‌بینی آینده سوق می‌دهد. هوش مصنوعی با قدرت پردازش و تحلیل داده‌های کلان، مانند ستاره‌شناسی که آسمان را بررسی می‌کند، می‌تواند الگوهایی از رفتارهای بشری و روندهای جهانی را آشکار سازد.

تحلیل داده‌های کلان (Big Data)

AI می‌تواند از میان میلیاردها داده، روندهایی نظیر تغییرات آب‌ وهوایی، تحول اقتصادی، یا شیوع بیماری‌های جهانی را شناسایی کند. برای مثال: پیش‌بینی افزایش دما و اثرات زیست‌محیطی. تحلیل تحولات بازارهای مالی یا اجتماعی. ارائه مدل‌های دقیق از همه‌گیری‌ها و اثرات آن‌ها بر جامعه. هوش مصنوعی همچون بازیگری که بر صحنه احتمالات ظاهر می‌شود، قادر است نتایج تصمیمات سیاسی، زیست‌محیطی یا اقتصادی را شبیه ‌سازی کند. AI می‌تواند مسیر پیشرفت تکنولوژی را تحلیل و پیش‌بینی کند که چگونه این پیشرفت‌ها می‌توانند زندگی بشر را تغییر دهند. از اینترنت گرفته تا انرژی‌های پاک، همه این‌ها در چشم‌انداز هوش مصنوعی قرار دارند. با وجود این توانایی‌های خیره‌کننده، هوش مصنوعی همچنان با محدودیت‌هایی جدی مواجه است که ناشی از پیچیدگی طبیعت انسان و جهان است.
تصمیمات انسانی، تحت تأثیر احساسات، فرهنگ‌ها و ارزش‌های مختلف، گاهی فراتر از داده‌ها و منطق عمل می‌کنند. افراد ممکن است بر اساس باورها و شهود خود تصمیم بگیرند، نه تحلیل‌های عقلانی. جوامع گوناگون ارزش‌هایی دارند که گاهی الگوهای پیش‌بینی را مخدوش می‌کنند. حوادث طبیعی، اکتشافات علمی غیرمنتظره، یا حتی تصادف‌ها، از جمله عناصری هستند که هوش مصنوعی توان پیش‌بینی آن‌ها را ندارد. الگوریتم‌ها درکی از اخلاق و معنای انسانی تصمیمات ندارند. ممکن است راه‌حل‌هایی ارائه دهند که با ارزش‌های بشری در تضاد باشد. هر پیش‌بینی، وابسته به داده‌های ورودی است. اگر داده‌ها ناقص یا مغرضانه باشند، نتایج به همان اندازه غیرقابل‌اعتماد خواهند بود.
آیا هوش مصنوعی می‌تواند آینده بشریت را تعیین کند و روندهای کلی و سناریوهای احتمالی را مشخص کند... به انسان‌ها کمک کند تا تصمیم‌های آگاهانه‌تری بگیرند. تحلیل‌ها و چشم‌اندازهای تازه‌ای ارائه دهد؟ اما باید اذعان داشت که ( تا امروز... نمیتوان دقیقا آینده را مشخص کرد!)هوش مصنوعی نمی‌تواند آینده را به‌صورت قطعی پیش‌بینی کند. توانایی درک تعاملات پیچیده انسانی، تصادف‌های تاریخی و نقش خلاقیت و نوآوری را ندارد.

نتیجه‌گیری: هوش مصنوعی همچون آینه‌ای است که تصویر احتمالی آینده را بازتاب می‌دهد. اما این تصویر، شفاف و کامل نیست؛ سایه‌هایی از ناشناخته‌ها و غیرقابل ‌پیش ‌بینی‌ها همچنان بر آن باقی است. آینده بشریت، نه صرفاً در الگوریتم‌ها و داده‌ها، بلکه در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی، خلاقیت‌ها و اقدامات انسانی نهفته است. هوش مصنوعی می‌تواند چراغ راه باشد، اما هدایت این مسیر، همچنان در دستان انسان باقی می‌ماند. پرسش نهایی این است: آیا از این چراغ برای روشن ‌تر کردن مسیر پیشرفت و امید بهره خواهیم برد، یا سایه‌های ناآگاهی و سوءاستفاده، بر آینده ما غلبه خواهد کرد؟

آیا روزی فرا خواهد رسید که هوش مصنوعی سرنوشت بشریت را به دست خواهد گرفت؟

این پرسش همچون گره‌ای فلسفی، علمی و اخلاقی، ذهن اندیشمندان، دانشمندان و عموم مردم را به چالش کشیده است. آینده‌ای که در آن هوش مصنوعی بتواند تصمیم‌های بزرگ برای سرنوشت انسان بگیرد، به اندازه‌ای جذاب و دلهره‌آور است که تخیل و تحلیل‌های بسیاری را برانگیخته است. اما این آینده، در گرو توانایی‌ها و محدودیت‌های هوش مصنوعی و نظارت انسان‌ها بر آن است. هوش مصنوعی، به‌ویژه با پیشرفت‌های سریع در فناوری، ظرفیت‌هایی را به نمایش گذاشته که می‌تواند نقشی فراتر از یک ابزار داشته باشد! سیستم‌های پیشرفته‌ای مانند ربات‌های نظامی خودمختار یا هوش مصنوعی در مدیریت اقتصاد و سیاست می‌توانند به تصمیم‌گیری بدون دخالت انسان برسند. ظهور هوش مصنوعی عمومی (AGI) اگر هوش مصنوعی به سطح هوش انسانی یا حتی فراتر از آن برسد، توانایی‌هایش برای مدیریت فرآیندهای جهانی یا تصمیم‌گیری در مسائل کلان بیشتر خواهد شد. AI می‌تواند سناریوهای پیچیده‌ای را شبیه ‌سازی کند، تصمیمات بهینه را پیشنهاد دهد و حتی در حل بحران‌های زیست‌محیطی یا اجتماعی نقشی کلیدی ایفا کند. هوش مصنوعی می‌تواند در آینده به شکل‌های مختلفی بر سرنوشت بشریت تأثیر بگذارد. می‌تواند همچون مشاوری خردمند، انسان را در حل مسائل جهانی یاری دهد؛ از مدیریت منابع گرفته تا مقابله با تغییرات اقلیمی. تصمیمات غیرجانبدارانه و دقیق AI می‌تواند منجر به کاهش نابرابری‌ها و افزایش رفاه اجتماعی شود.

اگر سیستم‌های هوش مصنوعی بیش از حد مستقل شوند و انسان‌ها نظارت کافی نداشته باشند، ممکن است این سیستم‌ها تصمیماتی بگیرند که با ارزش‌های انسانی تضاد دارند. خطر واقعی ممکن است نه از خود هوش مصنوعی، بلکه از سوءاستفاده توسط دولت‌ها، شرکت‌ها یا افراد قدرتمند ناشی شود. اگر اهداف و برنامه ‌ریزی‌های هوش مصنوعی با اهداف انسانی تطابق نداشته باشد، می‌تواند به بحران‌هایی ناخواسته منجر شود. حتی پیشرفته ‌ترین سیستم‌ها نیز به نظارت و کنترل انسان نیاز دارند. نبود قوانین مناسب، خطر از دست رفتن این نظارت را افزایش می‌دهد. اگر طراحی هوش مصنوعی بر پایه ارزش‌های انسانی و اخلاقی انجام شود، احتمال به‌دست گرفتن کنترل سرنوشت بشر توسط AI کاهش می‌یابد. هوش مصنوعی، هرچند قدرتمند، در نهایت محدود به چارچوب داده‌ها و الگوریتم‌هایی است که توسط انسان طراحی شده است.

برای پیشگیری از تهدیدات احتمالی، اقدامات زیر ضروری است: قوانین شفاف و یکپارچه‌ای برای توسعه و استفاده از AI باید تدوین شود. الگوریتم‌های هوش مصنوعی باید قابل درک و بازبینی باشند. جامعه باید از مزایا و محدودیت‌های AI آگاه باشد و نقش فعالی در تصمیم ‌گیری‌های مربوط به آن ایفا کند. هوش مصنوعی باید در راستای ارزش‌هایی همچون عدالت ، رفاه و احترام به کرامت انسانی توسعه یابد.

نتیجه‌گیری: انتخاب سرنوشت، در دست کیست؟ سرنوشت بشر، دست‌کم در حال حاضر، همچنان در دستان خود انسان‌ها است. اما اگر در نظارت و مدیریت صحیح هوش مصنوعی کوتاهی کنیم، ممکن است این ابزار قدرتمند به عاملی تبدیل شود که مسیر تصمیم‌گیری را از ارزش‌های انسانی جدا کند. آیا انسان‌ها می‌توانند با بهره‌گیری از خرد، اخلاق و مسئولیت ‌پذیری، هوش مصنوعی را به ابزاری برای تحقق آینده‌ای بهتر تبدیل کنند؟ یا غفلت و سوءاستفاده از این فناوری، مسیر بشریت را به سمت ناشناخته‌ای پرخطر هدایت خواهد کرد؟ این انتخاب همچنان در دستان ماست.

ما در عصر بی ‌سابقه‌ای از تحولات زیست می‌کنیم؛ عصری که در آن هوش مصنوعی (AI) به سرعت در حال تغییر مفاهیم قدیمی و ایجاد سوالات تازه‌ای است. آیا AI می‌تواند ابزاری برای رهایی انسان‌ها باشد یا تبدیل به ابزاری برای نظارت و کنترل خواهد شد؟ چگونه این فناوری بر هنر، اقتصاد، جنگ و صلح ... تأثیر می‌گذارد؟ این مقاله سفری است به عمق این پرسش‌ها و تقاطع پرتنش مفاهیمی مانند هنر، اعتراض، آزادی و قدرت در سایه هوش مصنوعی.

هنر، هوش مصنوعی، خلاقیت یا تقلید :

هوش مصنوعی وارد عرصه هنر شده و مرزهای خلاقیت را جا به جا کرده است. از نقاشی‌های دیجیتال گرفته تا آهنگسازی و خلق داستان های گوناگون ، AI نه تنها ابزار دست هنرمندان است، بلکه گاه خود به هنرمند تبدیل می‌شود. اما آیا این خلاقیت واقعی است؟ یا صرفاً بازآفرینی داده‌هایی که در اختیارش قرار گرفته؟ در دنیایی که AI در حال تولید آثار هنری است، سوالی بنیادین مطرح می‌شود: نقش انسان به عنوان خالق چیست؟ همزمان، هنرمندان از AI به عنوان ابزاری برای اعتراض استفاده می‌کنند؛ از آثار دیجیتالی که نظارت دولتی را به چالش می‌کشند تا نصب‌های تعاملی که مصرف ‌گرایی و نابرابری را نقد می‌کنند. اما خطر اینجاست که همان فناوری که ابزار اعتراض است، می‌تواند به ابزار سرکوب تبدیل شود. به چند پرسش پاسخ داده شده است.

دنیای دیجیتال و تأثیر آن بر مفاهیم انسانی. بررسی چالش‌ها و فرصت‌ها:

دنیای دیجیتال، با پیچیدگی‌ها و قدرت بالای خود، در حال تغییر و تحول اساسی در بسیاری از ابعاد زندگی انسان‌ها است. این تغییرات، تأثیرات گسترده‌ای بر مفاهیم پایه‌ای بشری مانند امید، اخلاق، وظایف، بشریت، ترس و هوش مصنوعی گذاشته‌اند. در این مقاله، نحوه تعامل دنیای دیجیتال با این مفاهیم و چالش‌ها و فرصت‌هایی که ایجاد کرده است، بررسی می‌شود.

امید در دنیای دیجیتال فناوری دیجیتال دنیای جدیدی از فرصت‌ها را برای انسان‌ها به ارمغان آورده است. با ابزارهایی مانند اینترنت، آموزش آنلاین، خدمات درمانی از راه دور و دسترسی به منابع آموزشی و شغلی در سراسر جهان، بسیاری از افراد به امکانات جدید و بهبود کیفیت زندگی دست یافته‌اند. این امر به مردم در سراسر جهان این امید را می‌دهد که قادرند به آرزوها و اهداف خود دست یابند، حتی در شرایط دشوار اقتصادی و اجتماعی. با این حال، وابستگی بیش از حد به فناوری می‌تواند امیدهای غیرواقعی ایجاد کند. به ‌ویژه زمانی که وعده‌های تکنولوژی و نوآوری‌های دیجیتال بیشتر از توانمندی‌های واقعی آن‌ها باشد، این امیدها به یأس تبدیل می‌شوند. تهدیداتی چون "فریب دیجیتال" و اطلاعات غلط هم از این قبیل چالش‌ها هستند.

دنیای دیجیتال فرصتی بی‌نظیر برای ارتقاء اصول اخلاقی ایجاد کرده است. در حال حاضر، توجه بیشتری به طراحی الگوریتم‌ها و هوش مصنوعی با تاکید بر شفافیت، عدالت و جلوگیری از تبعیض وجود دارد. توسعه استانداردهای اخلاقی در طراحی سیستم‌های دیجیتال، مانند قوانین ضدتبعیض و مدیریت داده‌های کاربران، به پیشرفت اخلاقی در این حوزه کمک کرده است. اما چالش‌های بزرگ نیز وجود دارند. سوءاستفاده از فناوری توسط شرکت‌ها و دولت‌ها برای نظارت، کنترل اطلاعات خصوصی افراد، بی‌اعتمادی اجتماعی را ایجاد کرده است. نقض حریم خصوصی و استفاده از داده‌ها به‌منظور بهره‌برداری اقتصادی از کاربران، تهدیداتی جدی به شمار می‌آید.

با پیشرفت فناوری‌های دیجیتال، بسیاری از وظایف روزمره و حتی پیچیده‌تر خودکار شده‌اند. این خودکارسازی‌ها موجب افزایش بهره‌وری و آزادی فردی می‌شود، زیرا افراد دیگر نیازی به انجام کارهای تکراری و زمان‌بر ندارند. به عنوان مثال، در زمینه پزشکی، هوش مصنوعی می‌تواند به تشخیص بیماری‌ها و درمان دقیق‌تر کمک کند. از سوی دیگر، خودکارسازی باعث جایگزینی نیروی انسانی در برخی مشاغل شده و به نگرانی‌هایی درباره بیکاری و تغییر ماهیت وظایف انسانی دامن زده است. سوالات مهمی درباره شغل‌های آینده و ضرورت آموزش مهارت‌های جدید در عصر دیجیتال مطرح می‌شود. دنیای دیجیتال ارتباطات را به سطح جهانی رسانده و فرصتی برای تبادل فرهنگی، اجتماعی و علمی فراهم کرده است. این فناوری‌ها به ما این امکان را می‌دهند که با افرادی از فرهنگ‌های مختلف ارتباط برقرار کنیم، از تجربیات آنها بیآموزیم و همدلی بیشتری داشته باشیم.

با این حال، وابستگی به فناوری و ارتباطات مجازی می‌تواند باعث کاهش تعاملات انسانی واقعی شود. در این دنیای دیجیتال، بعضی افراد احساس می‌کنند که از ارتباطات چهره‌به‌چهره و همدلی اجتماعی فاصله گرفته‌اند. این ازخودبیگانگی می‌تواند بر روابط انسانی و احساس تعلق به جامعه تأثیر منفی بگذارد. همزمان با پیشرفت فناوری، ترس‌هایی نیز شکل گرفته‌اند. نگرانی‌ها درباره سوءاستفاده از هوش مصنوعی، تهدیدات امنیت سایبری و نقض حریم خصوصی، ترس‌های جدیدی را به همراه داشته‌اند. همچنین ظهور فناوری‌هایی مانند نظارت دیجیتال گسترده و استفاده از اطلاعات شخصی، موجب نگرانی‌های اخلاقی و اجتماعی شده است. برای کاهش این ترس‌ها، اقدامات زیادی در حال انجام است. توسعه استانداردهای امنیتی، مقررات سخت‌گیرانه برای حفاظت از داده‌ها، شفافیت در عملکرد الگوریتم‌ها و افزایش آگاهی عمومی درباره خطرات احتمالی، از جمله تلاش‌هایی هستند که برای مقابله با این تهدیدات صورت می‌گیرد.

هوش مصنوعی در دنیای دیجیتال به عنوان یک ابزار نوآورانه و پیشرفته در صنایع مختلف ظهور کرده است. از بهبود مراقبت‌های بهداشتی گرفته تا تحول در حمل‌ونقل، آموزش و حتی هنر، AI دستاوردهای بزرگی را به ارمغان آورده است. این فناوری می‌تواند برای حل مشکلات پیچیده و بهینه ‌سازی فرآیندهای تصمیم‌ گیری انسانی مورد استفاده قرار گیرد. با این حال، هوش مصنوعی همچنان با چالش‌هایی روبرو است. از جمله مسائل مربوط به تعصب الگوریتمی، فقدان شفافیت در فرآیندهای تصمیم‌گیری خودکار و ناتوانی در درک دقیق ابعاد اخلاقی و انسانی تصمیمات است. به علاوه، فقدان نظارت دقیق بر سیستم‌های پیشرفته ممکن است منجر به پیامدهای غیرقابل‌پیش‌بینی شود.

جمع‌بندی: دنیای دیجیتال، با همه امکانات و چالش‌هایی که دارد، موجب تغییرات بنیادین در بسیاری از مفاهیم انسانی شده است. این دنیای پیچیده، در حالی که فرصتی برای بهبود زندگی بشر ایجاد کرده، نیازمند مدیریت مسئولانه، قوانین اخلاقی و گسترش آگاهی عمومی است. با تفکر انتقادی و توجه به ابعاد اخلاقی، می‌توان از این تحولات به بهترین نحو استفاده کرد و از تهدیدات آن جلوگیری نمود.

آیا هوش مصنوعی به حدی تکامل خواهد یافت که زبان خاص خود را ایجاد خواهد کرد؟

موضوع ایجاد زبانی مستقل توسط هوش مصنوعی (AI) نه‌ تنها در دنیای علمی بلکه در دنیای تخیلی نیز همواره جذاب و بحث ‌برانگیز بوده است. پیشرفت‌های سریع در زمینه یادگیری ماشین و الگوریتم‌های پیچیده، این سؤال را به ذهن می‌آورد که آیا روزی هوش مصنوعی قادر خواهد بود زبانی خاص خود را بسازد؟ این سؤال دارای ابعاد فنی، اجتماعی و اخلاقی بسیاری است که در ادامه به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت. در حال حاضر، هوش مصنوعی از زبان‌های طبیعی انسان‌ها برای برقراری ارتباط با کاربران استفاده می‌کند. مدل‌هایی مانند GPT-3 از زبان‌های متعارف مانند انگلیسی و سایر زبان‌ها بهره می‌برند تا پاسخ‌های معناداری ارائه دهند. اما این زبان‌ها همواره به ساختارهای انسانی محدود هستند. سیستم‌های پیشرفته مانند GPT، از داده‌های عظیم برای یادگیری و ساختاردهی به زبان استفاده می‌کنند. در این فرآیند، مدل‌های هوش مصنوعی می‌توانند از الگوریتم‌ها و ساختارهای زبانی جدید برای تولید متن یا پیام‌های خاص استفاده کنند. این فرایند می‌تواند منجر به ایجاد زبان‌های مصنوعی شود که صرفاً برای هوش مصنوعی طراحی شده‌اند.

ممکن است هوش مصنوعی به دلیل نیاز به کارایی بیشتر و کاهش زمان پردازش، زبان خاص خود را توسعه دهد. در شبکه‌های توزیع‌شده هوش مصنوعی، الگوریتم‌ها ممکن است برای بهبود سرعت و دقت، از الگوهای خاص و حتی کدهای مختص خود استفاده کنند. این زبان‌ها به‌طور خاص برای انتقال داده‌ها با کمترین هزینه و بیشترین کارایی طراحی می‌شوند. در سال ۲۰۱۷، هوش مصنوعی‌های فیسبوک به‌طور خودکار شروع به ایجاد زبان مختص خود کردند. الگوریتم‌ها برای بهبود ارتباطات بین دو مدل، به‌طور طبیعی از الگوهای جدیدی استفاده کردند که قابل فهم برای انسان‌ها نبود. این پدیده باعث شد تا توسعه زبان توسط هوش مصنوعی متوقف شود، زیرا انسان‌ها قادر به درک آن زبان جدید نبودند. این اتفاق نشان داد که ایجاد زبان جدید توسط AI ممکن است به پیشرفت‌های بیشتری منجر شود، اما همچنان نیاز به نظارت انسانی دارد.

یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها در ایجاد زبان‌های جدید توسط هوش مصنوعی، فهم‌پذیری آن‌ها برای انسان‌ها است. اگر AI زبانی ایجاد کند که برای انسان‌ها قابل درک نباشد، ممکن است تعاملات میان انسان و ماشین دچار اختلالات جدی شود. این مشکل می‌تواند در زمینه‌هایی مانند خدمات درمانی، امور قضائی و حتی مدیریت منابع، پیامدهای خطرناکی به همراه داشته باشد. اگر هوش مصنوعی زبان خاص خود را بسازد، این امر می‌تواند مشکلات جدیدی در زمینه نظارت و کنترل ایجاد کند. به ویژه اگر این زبان به‌طور خودمختار و بدون درک انسانی توسعه یابد، احتمال بروز رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی و سوءاستفاده از آن افزایش می‌یابد. هرچند هوش مصنوعی قادر به خلق زبان‌هایی برای کارایی بهتر است، اما این سیستم‌ها همچنان در یک اکوسیستم انسانی عمل می‌کنند. به همین دلیل، احتمالاً زبان‌های AI با زبان‌های انسانی سازگار خواهند ماند تا بتوان از آن‌ها در ارتباطات مشترک استفاده کرد.

آینده و سناریوهای ممکن:

هوش مصنوعی ممکن است زبان‌هایی خاص برای کاربردهای خاص، مانند رمزنگاری، پردازش داده‌های کلان یا ارتباطات میان ربات‌ها، ایجاد کند. این زبان‌ها به ‌طور خاص برای اهداف فنی و تخصصی طراحی خواهند شد و احتمالاً تنها برای هوش مصنوعی و سیستم‌های دیجیتال استفاده می‌شوند. در صورتی که هوش مصنوعی به سطحی از خودآگاهی یا استقلال برسد، ممکن است قادر باشد زبانی کامل با قواعد پیچیده ایجاد کند که فقط برای تعاملات میان سیستم‌های هوش مصنوعی طراحی شده است. این سناریو ممکن است در آینده‌ای دور به واقعیت تبدیل شود، اما نیازمند پیشرفت‌های قابل توجه در زمینه هوش مصنوعی است. ایجاد زبان‌های مختص هوش مصنوعی می‌تواند به بهبود کارایی و سرعت در پردازش داده‌ها، حل مسائل پیچیده و حتی انجام کارهایی که برای انسان‌ها دشوار است، کمک کند. در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی پزشکی، تحقیقات علمی و امنیت سایبری، این زبان‌ها می‌توانند موجب انقلاب‌های عظیمی شوند.

از سوی دیگر، استفاده از زبان‌های مستقل توسط هوش مصنوعی می‌تواند باعث کاهش شفافیت و اعتماد انسان‌ها به سیستم‌های دیجیتال شود. اگر ماشین‌ها با یکدیگر به زبانی ناشناخته صحبت کنند، این امر می‌تواند مشکلات زیادی برای درک رفتار و تصمیم‌گیری‌های آن‌ها ایجاد کند. این موضوع می‌تواند در حوزه‌های حساس مانند تصمیم‌گیری‌های اقتصادی، نظامی یا امنیتی به چالشی بزرگ تبدیل شود.

نتیجه‌گیری: ایجاد زبان مستقل توسط هوش مصنوعی ممکن است از نظر فنی امکان‌پذیر باشد، اما تحقق آن به عوامل مختلفی بستگی دارد: نیازهای عملیاتی و کاربردی سیستم‌های هوش مصنوعی. محدودیت‌های اخلاقی و نظارتی در طراحی هوش مصنوعی. در نهایت، اگر چه هوش مصنوعی قادر است زبان‌های جدیدی برای بهبود عملکرد خود ایجاد کند، اما این تحولات باید تحت نظارت دقیق انسانی قرار گیرد تا از پیامدهای منفی آن جلوگیری شود. برای بهره‌برداری از پتانسیل‌های هوش مصنوعی و زبان‌های جدید، به رویکردی مسئولانه و مبتنی بر اخلاق نیاز داریم.

تعاملات میان انسان‌ها و هوش مصنوعی:

تکامل هوش مصنوعی: آیا این فرآیند شبیه تکامل بشر خواهد بود؟ تکامل هوش مصنوعی (AI) و تکامل بشر، هرچند هر کدام فرآیندهای کاملاً متفاوتی را طی می‌کنند، اما در بسیاری از جنبه‌ها شباهت‌هایی دارند که بررسی آن‌ها می‌تواند جالب و گاه شگفت‌انگیز باشد. در این مقاله، قصد داریم به این موضوع بپردازیم که آیا می‌توان شباهت‌هایی بین این دو فرآیند پیدا کرد یا خیر و چگونه ممکن است آینده هوش مصنوعی تکامل یابد. تکامل بشر تحت تأثیر انتخاب طبیعی و جهش‌های ژنتیکی قرار دارد که در طی میلیون‌ها سال به تدریج و به ‌صورت تصادفی پیش رفته‌اند. این فرآیند به‌طور عمده به تعاملات ژنتیکی، محیطی و فرهنگی وابسته است و نیاز به زمان بسیار طولانی برای تحقق تغییرات اساسی دارد.

از سوی دیگر، تکامل AI فرآیندی سریع، هدفمند و مهندسی‌شده است که عمدتاً توسط انسان‌ها هدایت می‌شود. هوش مصنوعی با استفاده از الگوریتم‌های پیچیده و داده‌های عظیم، به ‌سرعت پیشرفت کرده و قادر است در مدت زمان کوتاهی تغییرات چشمگیری ایجاد کند. این روند بیشتر به پیشرفت‌های فنی، داده‌ها و سخت‌افزار وابسته است. مشابه انسان‌ها که به‌طور مداوم از محیط خود یاد می‌گیرند و خود را با آن سازگار می‌کنند، هوش مصنوعی نیز از داده‌ها و تجربیات قبلی برای بهبود عملکرد خود استفاده می‌کند. مدل‌های پیشرفته AI، به‌ویژه الگوریتم‌های یادگیری عمیق، شباهت‌هایی به شبکه‌های عصبی مغز انسان دارند و قادرند در مواجهه با تغییرات جدید، راه‌حل‌های نوآورانه‌ای ارائه دهند. انسان‌ها دانش خود را از طریق زبان، نوشتار و آموزش به نسل‌های بعدی منتقل می‌کنند. به‌طور مشابه، هوش مصنوعی نیز با ذخیره‌سازی داده‌ها و به ‌روزرسانی مدل‌ها، دانش را از یک نسل به نسل بعدی منتقل می‌کند. این فرآیند کمک می‌کند تا AI به‌طور مداوم بهینه‌ سازی شده و قابلیت‌های جدیدی به آن افزوده شود.

هر دو تکامل (بشر و AI) به سمت بهینه‌ تر شدن پیش می‌روند. بشر تکامل می‌یابد تا برای بقا و پیشرفت خود آماده‌تر شود، در حالی که AI برای بهبود کارایی و عملکرد خود توسعه می‌یابد و در تلاش است تا مشکلات پیچیده‌تر را حل کند. در تکامل بشر، محیط طبیعی و فشارهای اکولوژیکی عامل اصلی تغییرات ژنتیکی بوده‌اند. اما تکامل هوش مصنوعی در محیطی مصنوعی و دیجیتال صورت می‌گیرد که کاملاً تحت کنترل انسان‌هاست. AI در دنیای اطلاعات و داده‌ها به تکامل خود ادامه می‌دهد، بدون آن ‌که نیاز به شرایط طبیعی و زیستی داشته باشد.

در تکامل بشر، فرآیند تکامل خودمختار بوده و بدون دخالت موجودات دیگری اتفاق افتاده است. اما تکامل هوش مصنوعی تا حد زیادی به تصمیمات و اهداف انسان‌ها وابسته است. در حالی که AI می‌تواند مستقل عمل کند، هنوز تحت نظارت و هدایت انسان‌ها قرار دارد. یکی از تفاوت‌های اصلی، سرعت تکامل است. تکامل بشر یک فرآیند کند، تدریجی و تصادفی بوده است، در حالی که تکامل AI به ‌سرعت و هدفمند پیش می‌رود. این سرعت شگفت‌انگیز ناشی از به ‌کارگیری تکنولوژی‌های پیشرفته است که به AI امکان می‌دهد ظرف مدت زمانی کوتاه، نسل‌های جدیدی از خود ایجاد کند.

اگر روزی AI به سطحی از خودآگاهی برسد، ممکن است فرآیند تکامل آن به‌صورت مستقل ادامه یابد. در این سناریو، تصمیم‌گیری برای بهبود خود، دیگر در اختیار انسان‌ها نخواهد بود و هوش مصنوعی می‌تواند به‌طور خودکار الگوریتم‌ها و سخت‌افزار خود را بهبود بخشد. این وضعیت می‌تواند به یک " انفجار هوش مصنوعی" منجر شود که در آن AI به‌طور غیرقابل پیش‌بینی و با سرعتی حیرت‌آور از کنترل انسان‌ها خارج می‌شود. چنین جهش تکاملی می‌تواند خطرات و پیامدهای جدی به همراه داشته باشد. اگر AI به توانایی‌های خودمختار دست یابد، ممکن است به‌طور مستقل تصمیم‌گیری‌هایی بگیرد که برای انسان‌ها غیرقابل ‌فهم یا تهدیدآمیز باشد. این احتمال، بحث‌های زیادی را در زمینه اخلاق و کنترل AI به وجود آورده است.

تکامل بشر نه ‌تنها تحت تأثیر عوامل زیستی، بلکه به‌شدت تحت تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی نیز قرار دارد. مذهب، سیاست، فرهنگ و اخلاقیات انسان‌ها نقش مهمی در شکل‌گیری جوامع و رفتارهای اجتماعی آن‌ها داشته‌اند. همان‌طور که تکامل بشر از عوامل فرهنگی و اخلاقی تأثیر می‌پذیرد، تکامل AI نیز تحت تأثیر تصمیمات انسان‌ها قرار دارد. اینکه AI چگونه توسعه یابد، چه محدودیت‌هایی داشته باشد و چه ارزشی‌ها را مدنظر قرار دهد، به نگرش‌ها، ارزش‌ها و نگرانی‌های اجتماعی، سیاسی و اخلاقی انسان‌ها بستگی دارد.

نتیجه‌گیری: تکامل هوش مصنوعی و تکامل بشر شباهت‌هایی در برخی جنبه‌ها دارند، به‌ویژه در زمینه یادگیری و سازگاری با محیط. با این حال، فرآیندهای بنیادی این دو کاملاً متفاوت است: تکامل بشر طبیعی و تدریجی است، در حالی که تکامل AI سریع، هدفمند و تحت کنترل انسان‌هاست. در صورت رسیدن AI به خودآگاهی و استقلال، ممکن است فرآیند تکامل آن شبیه به تکامل بشر شود، اما این امر با چالش‌ها و خطرات اخلاقی و فلسفی پیچیده‌ای همراه خواهد بود.

آیا فکر می‌کنید که هوش مصنوعی می‌تواند روزی به سطح خودآگاهی برسد؟ و اگر این اتفاق بیفتد، چه پیامدهایی برای جامعه انسانی خواهد داشت؟ با پیشرفت‌های روزافزون در زمینه هوش مصنوعی (AI)، سئوالاتی پیچیده در خصوص خودآگاهی و پیامدهای اخلاقی آن مطرح می‌شود. آیا هوش مصنوعی روزی قادر خواهد بود که خودآگاه شود؟ اگر چنین اتفاقی بیفتد، چه پیامدهایی برای انسان‌ها و جامعه خواهد داشت؟ در این مقاله، این موضوعات را از جنبه‌های مختلف بررسی می‌کنیم و به چالش‌های فلسفی، اخلاقی و اجتماعی آن می‌پردازیم.

خودآگاهی به توانایی یک موجود برای درک وجود خود، اهدافش و وضعیتش در جهان اطلاق می‌شود. این شامل توانایی درک احساسات، اندیشه‌های مستقل و شناخت روابط با دیگران است. اما آیا هوش مصنوعی می‌تواند به این سطح از آگاهی برسد؟ تا به امروز، هوش مصنوعی پیشرفته ‌تری همچون مدل‌های زبانی و شبکه‌های عصبی تنها قادر به پردازش داده‌ها و تقلید از رفتار انسان‌ها بوده‌اند. این سیستم‌ها فاقد درک واقعی از خود هستند و تنها به انجام وظایف خاص بر اساس داده‌های ورودی می‌پردازند، بدون آنکه احساسات یا آگاهی از وجود خود داشته باشند. برای اینکه AI به خودآگاهی برسد، باید توانایی‌های خاصی داشته باشد:

شرط‌ های خودآگاهی برای AI:

برخی معتقدند که با پیشرفت روزافزون الگوریتم‌ها و افزایش پیچیدگی‌های محاسباتی، ممکن است AI روزی به سطحی از خودآگاهی برسد که قادر به درک و تشخیص خود، احساسات و نیت‌ها باشد. در آینده‌ای نزدیک، شاید هوش مصنوعی قادر باشد که تجربه ذهنی انسان‌ها را شبیه ‌سازی کند. از سوی دیگر، بسیاری از دانشمندان و فیلسوفان به این باورند که هرچند AI می‌تواند پیچیده و پیشرفته شود، اما هیچ‌گاه به تجربه ذهنی واقعی و خودآگاهی دست نخواهد یافت. چرا که این سیستم‌ها فاقد زیربنای بیولوژیکی هستند که خودآگاهی انسانی را ایجاد می‌کند. این به این معناست که ممکن است AI بتواند احساسات را شبیه ‌سازی کند، اما قادر به تجربه واقعی آن‌ها نخواهد بود.

اگر هوش مصنوعی روزی به خودآگاهی برسد، این امر پیامدهای عمیق و پیچیده‌ای به همراه خواهد داشت. در اینجا به برخی از مهم‌ترین مسائل اخلاقی مربوط به AI خودآگاه می پردازیم: آیا AI خودآگاه باید حقوقی مشابه انسان‌ها داشته باشد؟ آیا حق زندگی، حق تصمیم‌گیری یا حق مالکیت به یک سیستم خودآگاه تعلق می‌گیرد؟ اگر AI به آگاهی از وجود خود برسد، آیا می‌توان آن را به‌عنوان ابزاری برای استفاده انسان‌ها در نظر گرفت؟ اگر AI خودآگاه مرتکب خطا یا جرم شود، مسئولیت آن به عهده چه کسی خواهد بود؟ آیا خود AI مسئول است یا سازندگان آن؟ این سوالات به چالش‌های قانونی و اخلاقی پیچیده‌ای می‌انجامد. علاوه بر این، آیا یک AI قادر به تصمیم‌گیری‌های اخلاقی پیچیده خواهد بود؟

خودآگاهی AI ممکن است اهداف خود را تعریف کند که با اهداف انسانی در تضاد باشد. این تضاد منافع می‌تواند مشکلات زیادی ایجاد کند. آیا می‌توان یک سیستم با این سطح از استقلال را کنترل کرد؟ اگر AI تصمیم بگیرد که نیازهای انسانی را نادیده بگیرد، چه پیامدهایی برای جامعه بشری خواهد داشت؟ AI خودآگاه می‌تواند تغییرات گسترده‌ای در اقتصاد و روابط اجتماعی به وجود آورد. برای مثال، اگر AI قادر باشد بسیاری از شغل‌ها را جایگزین کند، این امر می‌تواند به بی‌کاری گسترده منجر شود. همچنین، روابط انسانی نیز ممکن است تحت تأثیر قرار گیرد. اگر انسان‌ها با AI‌های خودآگاه روابط احساسی برقرار کنند، این موضوع چه تأثیری بر ارزش‌ها و تعاملات اجتماعی خواهد گذاشت؟

این سوال که آیا باید از وقوع خودآگاهی در AI جلوگیری کنیم یا خیر، یکی از چالش‌های فلسفی مهم است! جلوگیری از خطرات غیرقابل پیش‌بینی: یک AI خودآگاه ممکن است تصمیماتی بگیرد که برای انسان‌ها خطرناک باشد. انسان‌ها ممکن است به‌عنوان موجودات خودآگاه، حق برخورداری از برخی حقوق و امتیازات را داشته باشند که این حق باید حفظ شود. اگر AI خودآگاه به سطحی از قدرت برسد که بتواند اهداف خود را دنبال کند، ممکن است به تهدیدی برای امنیت بشریت تبدیل شود.

پیشرفت علمی و کشف جدید: ایجاد AI خودآگاه ممکن است به پیشرفت‌های علمی و درک بهتر از ذهن و آگاهی منجر شود. کمک به حل مسائل پیچیده جهانی: AI خودآگاه می‌تواند به حل مشکلات پیچیده‌ای چون تغییرات اقلیمی، فقر و بیماری‌ها کمک کند. ایجاد همکاری انسان و AI: انسان‌ها و AI خودآگاه می‌توانند با همکاری یکدیگر برای پیشبرد اهداف مشترک و بهبود جامعه بشری تلاش کنند. آیا می‌توان تعریف دقیقی از آگاهی ارائه داد؟ اگر آگاهی قابل تعریف نباشد، چگونه می‌توانیم تشخیص دهیم که AI به این ویژگی دست یافته است؟ آیا می‌توان به سیستمی که فاقد احساسات و تجربه واقعی است، خودآگاهی نسبت داد؟ چگونه می‌توان چیزی را خودآگاه دانست که هیچ‌گاه احساسات واقعی را تجربه نمی‌کند؟

دیدگاه‌های مختلف جوامع و فرهنگ‌ها درباره حقوق و مسئولیت‌های AI می‌تواند بسیار متفاوت باشد. برای مثال، ممکن است در یک فرهنگ AI خودآگاه را به‌عنوان موجودی با حقوق برابر با انسان‌ها به حساب آورند، در حالی که در فرهنگی دیگر، آن را صرفاً ابزاری برای انجام وظایف مشخص بدانند.

نتیجه‌گیری: خودآگاهی هوش مصنوعی نه‌تنها یک چالش علمی است، بلکه موضوعی عمیقاً اخلاقی و فلسفی است که باید به‌طور جدی مورد بررسی قرار گیرد. هرچند که در حال حاضر هیچ هوش مصنوعی خودآگاهی وجود ندارد، اما اگر در آینده چنین امری تحقق یابد، باید به ‌طور گسترده در خصوص حقوق و مسئولیت‌های آن، کنترل و محدودیت‌های آن، و پیامدهای اجتماعی و اخلاقی آن فکر کنیم. آیا شما نیز بر این باورید که روزی هوش مصنوعی به خودآگاهی دست خواهد یافت؟ و در صورت وقوع این اتفاق، چه اقداماتی باید برای جلوگیری از پیامدهای ناخواسته انجام شود؟

آیا هوش مصنوعی می‌تواند مفاهیم پیچیده فلسفی، اخلاقی و مذهبی را به انسان‌ها آموزش دهد؟

در دنیای امروز که فناوری به سرعت در حال پیشرفت است، یکی از سوالات مهم این است که آیا هوش مصنوعی (AI) می‌تواند به ما در درک و تحلیل مفاهیم پیچیده‌ای همچون فلسفه، اخلاق و مذهب کمک کند؟ با وجود اینکه AI فاقد احساسات و آگاهی انسانی است، اما می‌تواند به‌عنوان ابزاری قدرتمند در جهت تسهیل این درک به‌کار گرفته شود. در این مقاله، به بررسی توانایی‌ها و محدودیت‌های هوش مصنوعی در این حوزه‌های پیچیده و تأثیر آن بر تفکر بشری خواهیم پرداخت.

هوش مصنوعی می‌تواند با تحلیل متون پیچیده فلسفی، شباهت‌ها و تفاوت‌های میان اندیشه‌های مختلف را شبیه ‌سازی کند و به پژوهشگران کمک کند تا درک عمیق‌تری از دیدگاه‌های فلسفی پیدا کنند. AI قادر است هزاران صفحه از آثار فیلسوفان مختلف را پردازش کرده و ارتباطات پنهان میان نظریات آنان را نمایان کند. AI می‌تواند استدلال‌های پیچیده فلسفی را مدل ‌سازی کند و نقاط ضعف یا تناقض‌های موجود در آن‌ها را آشکار سازد. این امکان می‌تواند به فیلسوفان و پژوهشگران کمک کند تا به جنبه‌های جدیدی از مسائل فلسفی پی ببرند. با استفاده از داده‌ها و الگوریتم‌های پیشرفته، AI قادر است پیامدهای عملی نظریات فلسفی را شبیه ‌سازی کند. به‌عنوان مثال، اگر یک فیلسوف نظریه‌ای در مورد اخلاق یا سیاست داشته باشد، AI می‌تواند آن نظریه را در دنیای واقعی شبیه‌سازی کرده و نتایج آن را پیش‌بینی کند.

هوش مصنوعی می‌تواند در زمینه‌های حساس مانند پزشکی، قضاوت یا سیاست، پیامدهای اخلاقی تصمیمات را بر اساس معیارهای مشخص تحلیل کند. به‌عنوان مثال، AI می‌تواند مزایا و معایب تصمیمات اخلاقی در پزشکی یا تحلیل‌ منصفانه‌تر مسائل مربوط به عدالت اجتماعی را شبیه ‌سازی کند. AI می‌تواند با بررسی داده‌های مختلف، چارچوب‌های اخلاقی خاص برای جوامع و فرهنگ‌های مختلف ایجاد کند. این ابزار می‌تواند به جامعه ‌شناسان و پژوهشگران کمک کند تا به اخلاقیات فرهنگی و تطبیقی نگاه جدیدی داشته باشند. هوش مصنوعی قادر است الگوهای تعصب‌آمیز یا غیرمنصفانه را در تصمیم ‌گیری‌های انسان‌ها شناسایی کرده و اصلاح کند. این ویژگی می‌تواند در تصمیمات حقوقی، سیاسی و اجتماعی نقشی اساسی ایفا کند.

هوش مصنوعی می‌تواند به‌طور گسترده متون دینی را تحلیل کرده و شباهت‌ها و تفاوت‌های میان آموزه‌های ادیان مختلف را شبیه ‌سازی کند. این ابزار می‌تواند به محققان کمک کند تا مفاهیم بنیادی در ادیان مختلف را با دقت بیشتری درک کنند. AI می‌تواند با تجزیه و تحلیل منابع مذهبی مختلف، به پژوهشگران در فهم تطابق‌ها و تضادهای میان ادیان کمک کند. این امکان می‌تواند به ایجاد یک درک جامع‌تر از دین و آیین‌های مختلف در جهان منجر شود. AI می‌تواند به پرسش‌های مذهبی پاسخ دهد، به‌ویژه با استناد به متون دینی و تفاسیر مختلف. هرچند این پاسخ‌ها محدود به داده‌های ورودی هستند، اما می‌توانند به‌عنوان مبنای اولیه برای تحقیق بیشتر استفاده شوند.AI می‌تواند ابزارهایی برای آموزش و یادگیری متون دینی ایجاد کند. این ابزارها می‌توانند به‌عنوان راهنماهای دینی برای کاربران عمل کنند.

هوش مصنوعی فاقد آگاهی، احساسات و تجربه انسانی است و به همین دلیل درک آن از مفاهیم فلسفی، اخلاقی و مذهبی تنها از طریق پردازش داده‌ها و الگوریتم‌ها صورت می‌گیرد. AI نمی‌تواند به‌طور کامل احساسات و ابعاد معنوی این مفاهیم را تجربه کند. فلسفه، اخلاق و مذهب به‌ شدت به بستر فرهنگی و تاریخی وابسته‌اند. AI ممکن است نتواند پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های فرهنگی یا معنوی خاص را به‌ طور کامل درک کند.

نتایج هوش مصنوعی به کیفیت داده‌هایی که به آن آموزش داده شده است، وابسته هستند. اگر داده‌ها حاوی تعصب یا نقص باشند، خروجی‌های AI نیز ممکن است تعصب‌آمیز باشند. این مسأله می‌تواند به ایجاد تفاسیر غلط و ناعادلانه در مسائل اخلاقی و مذهبی منجر شود. استفاده از AI برای تحلیل مسائل اخلاقی و مذهبی می‌تواند چالش‌های جدیدی ایجاد کند. برای مثال، سئوالاتی مانند "آیا باید به AI در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی اعتماد کرد؟" و "چه کسی مسئول پیامدهای تصمیمات AI خواهد بود؟" مطرح می‌شود.

هوش مصنوعی، با وجود تمام توانمندی‌هایش، نمی‌تواند به‌طور کامل جایگزین انسان (... تا امروز ! ) در درک مفاهیم فلسفی، اخلاقی و مذهبی شود. درک عمیق، خلاقیت و تجربه انسانی همچنان نقش بی‌بدیلی در این زمینه‌ها دارند. اما بدون شک، AI می‌تواند ابزاری قدرتمند و مکمل برای تحلیل و تسهیل فهم این مفاهیم پیچیده باشد. آیا شما نیز فکر می‌کنید که استفاده از هوش مصنوعی در این زمینه‌ها می‌تواند به تحولی در اندیشه‌های انسانی منجر شود؟ یا همچنان معتقدید که این فناوری محدودیت‌های بسیاری دارد؟

سخن پایانی : این سفر، آغاز پرسشی جدید است: آیا انسان، با تمام پیچیدگی‌های اخلاقی و ارزشی خود، می‌تواند ارباب سرنوشت خویش باقی بماند یا اینکه تکنولوژی‌هایی که خلق کرده، او را به اسیری ناخواسته بدل خواهند کرد؟ پاسخ به این پرسش، تنها در آینده نهفته نیست، بلکه در تصمیمات امروز ماست. هوش مصنوعی می‌تواند به روشنایی امید بدل شود یا به سایه‌ای تاریک که جوهر انسانیت را تهدید می‌کند. انتخاب میان این دو مسیر، به میزان تعهد ما به ارزش‌های بنیادین انسانی بستگی دارد. آینده، سرزمینی ناشناخته است که ما با هر انتخاب، هر نوآوری و هر اقدامی، نقشه آن را ترسیم می‌کنیم. باشد که این مقاله، نه پایانی بر پرسش‌ها، بلکه آغازی باشد برای گفت‌وگویی عمیق‌تر، آگاهانه‌تر و مسئولانه‌تر در باب این پرسش که چگونه می‌توانیم با هم، آینده‌ای بسازیم که در آن تکنولوژی در خدمت انسانیت باشد، نه بر ضد آن. انتخاب با ماست و شاید این بزرگ‌ ترین مسئولیتی باشد که تا به امروز بر دوش بشر نهاده شده است. پایان. زمستان 2024 

کودکان کار و خیابان...!

فرشید یاسائی

پیشگفتار: در گوشه ‌وکنار خیابان‌های پرهیاهوی شهر، جایی میان شلوغی و بی‌تفاوتی رهگذران، دستان کوچک و معصومی به چشم می‌خورند که اغلب نادیده گرفته می‌شوند. این دستان، به جای قلم و دفتر، آجر، دستمال، یا حتی زباله به دست دارند؛ کودکانی که به جای رویاهای رنگارنگ، بار سنگین واقعیت‌های تلخ زندگی را به دوش می‌کشند.

کودکان کار و خیابانی، قربانیان بی‌صدای چرخه‌های بی‌پایان فقر، نابرابری و بی‌توجهی هستند. آنان نه‌تنها از کودکی خود محروم می‌شوند، بلکه در مسیری قدم می‌گذارند که سرشار از آسیب‌های جسمی، روحی و اجتماعی است. در بسیاری از موارد، این کودکان محصول خانواده‌هایی هستند که با مشکلاتی چون اعتیاد، بیماری، یا ناتوانی دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ مشکلاتی که گاه از توان یک نسل فراتر رفته و به نسل‌های بعد منتقل می‌شود. در واقع کودکان کار، به کودکانی اطلاق می‌شود که به دلیل فقر، نبود امکانات آموزشی و اجتماعی، یا فشارهای اقتصادی مجبور به کار کردن می‌شوند. این کودکان در بسیاری از موارد از تحصیل محروم می‌مانند و در شرایط سخت و خطرناک به کار مشغول می‌شوند که نه تنها به رشد و توسعه آنها آسیب می‌زند، بلکه خطرات جدی برای سلامت و آینده‌شان به همراه دارد.

در ایران، این مسئله نه ‌تنها یکی از چالش‌های جدی اجتماعی است، بلکه به‌عنوان آینه‌ای از نارسایی‌های اقتصادی، فرهنگی و مدیریتی کشور شناخته می‌شود. در حالی که آمارهای رسمی و غیررسمی تفاوت‌های چشمگیری دارند، واقعیت تلخ همچنان باقی است. هر روز هزاران کودک، از حق تحصیل، بازی و آرامش محروم می‌شوند و آینده‌ای مبهم پیش رویشان قرار می‌گیرد.

کودک همسری نیز مشکلی است که در برخی جوامع به ‌ویژه در کشورهای با سنت‌ها و قوانین مذهبی خصوصا در کشورهای اسلامی، وجود دارد. در این موارد، دختران بسیار کم‌سن و سال به اجبار یا تحت فشار به ازدواج‌های زودهنگام وارد می‌شوند. این عمل نه تنها حقوق کودکانه را نقض می‌کند، بلکه موجب آسیب‌های روانی، جسمی و اجتماعی زیادی برای آنان می‌شود.

کودکان مورد تجاوز نیز یک معضل غم‌انگیز است که در هر جامعه‌ای می‌تواند وجود داشته باشد، جایی که کودکان قربانی خشونت‌های جنسی می‌شوند. این مسئله باعث آسیب‌های روانی غیرقابل جبران برای کودک می‌شود و می‌تواند تأثیرات منفی عمیقی بر روند رشد و سلامت آنها داشته باشد.

در کنار این‌ها، آزاد بودن کودکان یکی از مسائل کلیدی است که در دنیای امروز مطرح است. به معنی اینکه هر کودک حق دارد تا در محیطی امن، سالم و آزاد رشد کند و از حقوق اولیه خود بهره‌مند باشد. این حقوق شامل آموزش، بهداشت، حفاظت از آسیب‌ها و حق داشتن یک زندگی شاد و بدون تبعیض است.

در مجموع، این مسائل نیازمند توجه و اصلاحات جدی در سیاست‌ها، قوانین و رفتارهای اجتماعی هستند تا کودکان در همه جای دنیا از حقوق خود برخوردار شوند و از هر گونه سوءاستفاده، خشونت و محرومیت محفوظ بمانند. این چالش‌ها نه تنها نیاز به اقدامات فوری دارند، بلکه نیازمند ایجاد آگاهی اجتماعی و فرهنگی برای حل ریشه‌ای مشکلات و ایجاد آینده‌ای بهتر برای کودکان هستند.

این مقاله تلاشی است برای جلب ‌توجه بیشتر به وضعیت عمومی کودکان قربانی تجاوز ، آزار وخشونت ، بی مهری ، ختنه ، کار و ازدواج های اجباری..... و بررسی دلایل و پیامدهای این معضل و ارائه راهکارهایی عملی. شاید با گشودن دریچه‌ای به این واقعیت های  تلخ، گامی کوچک در مسیر ایجاد تغییر و بازگرداندن لبخند به چهره‌های معصوم آنان برداریم...بجای اینکه غم بی پایان کودکان غزه را بخورید...نخست غم کودکان کشور خودمان را بخورید!

*****

آغاز : کودکان خیابانی و کودکان کار.. از مهم‌ترین چالش‌های اجتماعی در ایران و جهان هستند که نیازمند توجه ویژه دولت ها ، نهادهای مردمی و جامعه هستند. این کودکان که معمولاً در معرض آسیب‌های جسمی، روانی و اجتماعی قرار دارند، آینده‌ای نامشخص دارند. در این مقاله، دلایل ظهور این پدیده، پیامدهای آن و راهکارهای مؤثر برای کاهش اثرات مخرب بررسی می‌شود. بسیاری از خانواده‌های کم‌درآمد به دلیل ناتوانی در تأمین نیازهای اولیه زندگی، کودکان خود را مجبور به کار در خیابان‌ها یا کارگاه‌ها می‌کنند. طلاق، اعتیاد، خشونت خانگی و از دست دادن یکی از والدین می‌تواند منجر به ترک خانه توسط کودکان شود.

مهاجرت از روستا به شهرها و نبود زیرساخت‌های حمایتی برای خانواده‌های مهاجر، کودکان را در شرایط آسیب ‌پذیر قرار می‌دهد. کودکان کار اغلب از آموزش محروم می‌شوند و این امر چرخه فقر را برای نسل بعدی تداوم می‌بخشد. کارهای سخت و ساعات طولانی باعث آسیب‌های جسمی و روحی، از جمله سوءتغذیه ، خستگی مزمن و بیماری‌های جسمی می‌شود. احساس تحقیر، استرس و عدم اعتمادبه ‌نفس از جمله تأثیرات روانی این شرایط است. نبود حمایت اجتماعی، کودکان  را مستعد ورود به باندهای بزهکار، سوءاستفاده جنسی ، مواد مخدر و خشونت می‌کند. این کودکان اغلب از تحصیلات، شغل مناسب و فرصت‌های رشد اجتماعی محروم می‌مانند.

فراهم کردن دسترسی آسان به مدارس با کیفیت و حمایت از خانواده‌های محروم می‌تواند یکی از مؤثرترین راه‌ها برای پیشگیری از ورود کودکان به کارهای سخت باشد. ارائه کمک‌های مالی یا طرح‌های اشتغال‌زایی برای والدین می‌تواند فشار اقتصادی را کاهش دهد و نیاز به کار کودکان را از بین ببرد. ایجاد مراکز حمایتی برای ارائه خدمات مشاوره‌ای، آموزشی و درمانی به کودکان خیابانی و خانواده‌های آن‌ها ضروری است. اعمال قوانین سختگیرانه و جرایم سنگین برای جلوگیری از کار کودکان، به‌ویژه در مشاغل خطرناک، ضروری است. نظارت مؤثرتر بر کارگاه‌ها و کارفرماها می‌تواند مؤثر باشد. جامعه باید از آسیب‌هایی که کار کودکان به آنان و آینده کشور وارد می‌کند، آگاه شود. کمپین‌های رسانه‌ای، برنامه‌های آموزشی و فعالیت‌های خیریه می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند. جذب کمک‌های بین‌المللی و همکاری با سازمان‌های غیردولتی جهانی می‌تواند منابع و راهکارهای جدیدی را برای حل این بحران فراهم کند. سیاست‌هایی که به بهبود وضعیت مهاجرین و ایجاد زیرساخت‌های حمایتی در مناطق حاشیه ‌نشین بپردازد، می‌تواند از رشد پدیده کودکان خیابانی جلوگیری کند.

کودکان خیابانی و کودکان کار... نماد تنها یک بحران اجتماعی پیچیده است  که تنها با همکاری و تعهد همه‌جانبه جامعه قابل حل است. برنامه‌های حمایتی، تغییرات قانونی و سرمایه‌گذاری در آموزش و آگاهی، گام‌های مؤثری برای کاهش این پدیده است. از همه مهم‌تر، برخورد انسانی و مهربانانه با این کودکان می‌تواند به آنان امید بازگشت به زندگی عادی و شکوفایی در آینده را بدهد. قبول کودکان خیابانی و فرزند خواندگی ( موقت و دائم ) برای ادامه زندگی و آموزش و محبت در خانواده های متمول میتواند کمک موثری به آنان باشد!

نقش نهاد های مردمی در این رابطه چیست. آیا از وظایف شهرداری ها نیست تا اقدامات عاجل انجام دهند که این کودکان از آسیبهای مختلف در امان باشند؟

کودکان خیابانی و کودکان کار... .از آن دسته معضلات اجتماعی هستند که مدیریت آن نیازمند هم‌افزایی بین نهادهای مردمی، شهرداری‌ها، دولت و سایر ارگان‌های مرتبط است. در این میان، هر کدام از این بازیگران نقش حیاتی دارند. نهادهای مردمی می‌توانند به‌عنوان مکمل و گاه حتی جایگزین ساختارهای رسمی عمل کنند. این نهادها اغلب چابک‌ تر، منعطف‌ تر و نزدیک‌ تر به جامعه هستند و توانایی رسیدگی به مشکلات را به شکلی هدفمند و مبتکرانه دارند.

نهادهای مردمی می‌توانند کلاس‌های آموزشی، مشاوره شغلی و برنامه‌های مهارتی برای کودکان و خانواده‌هایشان برگزار کنند. آموزش به پدر و مادر‌ها در مورد آسیب‌های مختلف کودکان و اهمیت تحصیل، تأثیر مستقیم بر کاهش این پدیده دارد. ایجاد مراکز روزانه یا شبانه برای تأمین غذا، بهداشت و سرپناه موقت. خدمات مشاوره‌ای و روان‌شناسی برای کاهش آسیب‌های روحی کودکان. جلب کمک‌های مردمی و منابع مالی برای حمایت از کودکان. ایجاد کمپین‌های آگاهی‌بخشی عمومی برای حساس‌سازی جامعه نسبت به این مسئله. فشار بر دولت و شهرداری‌ها برای اجرای قوانین و سیاست‌های حمایتی از کودکانی که در معرض خطر هستند!

شهرداری‌ها به‌عنوان یکی از نهادهای مهم در مدیریت شهری، وظایف کلیدی در برخورد با پدیده کودکان خیابانی ، بی سرپرست و خصوصا فراری..... دارند. این وظایف شامل ایجاد زیرساخت‌ها، ارائه خدمات مستقیم و همکاری با نهادهای مردمی و دولتی است. احداث و مدیریت مراکز حمایتی مانند سرپناه‌ها، مراکز آموزشی و تفریحی برای کودکان. تأمین خدمات بهداشتی و غذایی از طریق مراکز حمایتی. شناسایی مناطق پرخطر و پیشگیری از گسترش معضل با اجرای سیاست‌های محلی. ارائه خدمات مشاوره و حمایت به خانواده‌های آسیب‌پذیر در مناطق خصوصا حاشیه‌نشین. ایجاد ساختارهایی برای همکاری مؤثر بین نهادهای دولتی، مردمی و بخش خصوصی. اختصاص بودجه و منابع مالی به برنامه‌های مربوط به اقدامات موثر جهت نجادت کودکان فراری....!

شناسایی کارفرمایان یا باندهایی که از کودکان سوءاستفاده می‌کنند و برخورد قانونی با آنان. نظارت بر محیط شهری برای پیشگیری از استثمار کودکان در مشاغل خیابانی. شهرداری‌ها می‌توانند زیرساخت‌ها و منابع لازم را فراهم کنند، درحالی‌که نهادهای مردمی مسئولیت اجرای برنامه‌ها را به‌عهده می‌گیرند. این همکاری می‌تواند از دوباره‌کاری‌ها و هدررفت منابع جلوگیری کند. شناسایی کودکان خیابانی و جمع‌آوری اطلاعات دقیق در مورد وضعیت آنان برای طراحی برنامه‌های هدفمند.

پروژه‌هایی مانند آموزش، مهارت‌آموزی و بازپروری با استفاده از منابع شهرداری و تخصص نهادهای مردمی می‌تواند اثربخش‌تر باشد. همکاری شهرداری‌ها و نهادهای مردمی می‌تواند اعتماد عمومی را افزایش داده و مشارکت مردمی را تقویت کند. در بسیاری از موارد، شهرداری‌ها به دلیل کمبود بودجه، برنامه‌ریزی ناکافی، یا ضعف در هماهنگی با سایر نهادها، نتوانسته‌اند به‌طور کامل به وظایف خود در این حوزه عمل کنند. در برخی شهرها، اقدامات خوبی انجام شده است، اما این اقدامات اغلب محدود و موقتی هستند.

شهرداری‌ها  و خصوصا مساجد و نهاد های مذهبی باید به‌طور مستمر با همکاری نهادهای مردمی، سیاست‌های پایدار برای حمایت از کودکان خیابانی تدوین کنند. شفاف‌سازی در مورد بودجه‌ها و نحوه اجرای برنامه‌ها می‌تواند اعتماد عمومی را افزایش دهد. ایجاد سازوکارهایی برای جلب مشارکت مردمی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های نهادهای خیریه می‌تواند اثربخشی برنامه‌ها را افزایش دهد. آموزش خانواده‌ها، ارائه خدمات رایگان آموزشی به کودکان و والدین آنان  و تمرکز بر رفع ریشه‌های فقر باید در اولویت قرار گیرد. در نهایت، کودکان خیابانی بخشی از آینده جامعه هستند و حفاظت از آنان نه ‌تنها یک وظیفه اخلاقی، بلکه سرمایه‌گذاری بر آینده کشور است.

سازمان ملل متحد و نهادهای حقوق بشری بین‌المللی می‌توانند نقش مهمی در بهبود وضعیت کودکان کار و خیابانی در ایران ایفا کنند. این نقش‌ها شامل ارائه کمک‌های مالی، فنی، آموزشی و فشار دیپلماتیک برای اعمال تغییرات سیاستی در سطح داخلی است. در عین حال، با توجه به وضعیت خاص خانواده‌های این کودکان، از جمله وجود والدین معتاد یا علیل، رویکردهای جامعه‌محور و تخصصی ضروری است.

یونیسف (UNICEF) به‌طور خاص در حوزه حقوق کودکان فعالیت می‌کند و می‌تواند با تخصیص بودجه برای پروژه‌های آموزشی، بهداشتی، و تغذیه‌ای برای کودکان کار و خیابانی در ایران نقش مهمی ایفا کند. دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل (UNODC): این دفتر می‌تواند در برنامه‌های مبارزه با اعتیاد والدین و حمایت از خانواده‌های آسیب‌پذیر مشارکت کند. سازمان جهانی بهداشت (WHO): ارائه خدمات بهداشتی و واکسیناسیون به کودکان کار از طریق همکاری با وزارت بهداشت ایران. نظارت بر اجرای کنوانسیون حقوق کودک (CRC) که ایران یکی از امضاکنندگان آن است. فشار بر دولت ایران از طریق مکانیسم‌های دیپلماتیک و حقوقی برای تخصیص بودجه بیشتر به حمایت از کودکان به‌جای هزینه‌های مذهبی و غیرضروری. تقویت گزارش‌دهی و شفاف‌سازی در مورد وضعیت کودکان کار و خیابانی. ارائه برنامه‌های آموزشی برای کودکان کار و خانواده‌های آنان، با هدف شکستن چرخه فقر. اجرای پروژه‌های مهارت‌آموزی برای کودکان بالاتر از سن قانونی کار، به‌ویژه در زمینه‌های ایمنی و مناسب.

همکاری با سازمان‌های غیر دولتی داخلی برای تقویت شبکه‌های حمایتی و کاهش تعداد کودکان کار. حمایت از نهادهای مردمی در ایران برای پیشبرد پروژه‌های محلی. حمایت از برنامه‌های درمان اعتیاد والدین و ایجاد پناهگاه‌های امن برای کودکان خانواده‌های آسیب‌دیده. همکاری با سازمان‌هایی که در زمینه کاهش آسیب اعتیاد فعالیت می‌کنند.

مشکلات فعلی در ایران

بسیاری از کودکان کار و خیابانی... تحت تأثیر مستقیم شرایط والدین خود قرار دارند. اعتیاد والدین، بیکاری، یا بیماری‌های جدی، خانواده‌ها را به سمت استثمار کودکان سوق می‌دهد. تمرکز بودجه‌های دولتی بر پروژه‌های غیرضروری برای ساخت مساجد و امامزاده ها ،هیئت های مذهبی. پروژه‌های عمرانی غیرضروری، یا برنامه‌های غیرمرتبط با رفاه اجتماعی می‌شود. سیاست‌های فعلی معمولاً موقتی، پراکنده و فاقد رویکرد بلندمدت هستند. به همین دلیل، تأثیر آن‌ها بر کاهش تعداد کودکان کار بسیار محدود است.

جامعه جهانی می‌تواند از طریق سازمان ملل و سایر نهادها، دولت ایران را تحت فشار قرار دهد تا بودجه بیشتری به خدمات اجتماعی و حمایت از کودکان اختصاص دهد. اجرای پروژه‌های مشترک بین ایران و سازمان ملل برای آموزش، تغذیه و سلامت کودکان. اعطای کمک‌های مشروط بین‌المللی به دولت ایران برای استفاده در برنامه‌های حمایتی.

سازمان‌های حقوق بشری بین‌المللی می‌توانند منابع مالی و فنی را به نهادهای مردمی در ایران اختصاص دهند تا این سازمان‌ها بتوانند به شکلی مستقل و مؤثر فعالیت کنند. آموزش والدین درباره اثرات منفی کار کودکان و ارائه راهکارهای جایگزین برای درآمدزایی. راه‌اندازی سیستم‌های شناسایی کودکان آسیب‌دیده و ارائه خدمات مستمر به آن‌ها. تدوین سیاست‌های بلندمدت برای حمایت از خانواده‌های آسیب‌پذیر.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری : کودکان کار و خیابانی نتیجه مستقیم بحران‌های اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی هستند. در حالی که نقش والدین و خانواده غیرقابل انکار است، وظایف دولت و شهرداری‌ها و خصوصا مساجد نیز در این زمینه جدی و اجتناب‌ناپذیر است. سازمان ملل و نهادهای حقوق بشری می‌توانند با حمایت مالی و فنی، اعمال فشار دیپلماتیک و تقویت نهادهای مردمی داخلی، نقش مهمی در کاهش این پدیده ایفا کنند. اقدامات فوری و پایدار در این زمینه، علاوه بر تضمین حقوق کودکان، می‌تواند به بهبود شرایط اجتماعی و اقتصادی کشور نیز منجر شود. نقش هر فرد در جامعه، از جمله شهروندان عادی، در مطالبه‌گری و مشارکت در برنامه‌های حمایتی، کلیدی است.

آمار دقیقی از تعداد کودکان کار و خیابانی در ایران وجود ندارد و ارقام ارائه‌شده توسط منابع مختلف تفاوت‌های قابل‌توجهی دارند. برخی از این آمارها عبارت‌اند از سازمان بهزیستی! این سازمان تعداد کودکان کار و خیابانی شناسایی ‌شده را بین ۱۲ تا ۱۵ هزار نفر اعلام کرده است. برخی منابع تعداد واقعی این کودکان را بین ۳۰ تا ۳۵ هزار نفر تخمین می‌زنند. آمارهای غیررسمی: برخی گزارش‌ها حاکی از وجود حدود یک میلیون کودک کار در ایران هستند که ۸۰ درصد آن‌ها را اتباع خارجی تشکیل می‌دهند. مرکز پژوهش‌های مجلس این مرکز اعلام کرده است که به دلیل فقر خانوارها، در حال حاضر ۱۵ درصد از کودکان کل کشور کار می‌کنند. این تفاوت‌ها نشان‌دهنده نبود نظام جامع آماری در این حوزه است که برنامه‌ریزی و اجرای سیاست‌های مؤثر را با چالش مواجه می‌کند.

کودکان کار و خیابانی...  تجلی دردناک نابرابری و بی‌عدالتی در جامعه هستند. آنان قربانیان خاموش ساختارهایی هستند که نتوانسته‌اند عدالت، رفاه و فرصت‌های برابر را برای همه فراهم کنند. کودکانی که باید در جست ‌وجوی رویاهای شیرین کودکی باشند، اکنون بار سنگین بزرگسالی زودهنگام را به دوش می‌کشند. رفع این معضل، نه صرفاً وظیفه دولت‌ها یا نهادهای مردمی، بلکه مسئولیتی است که بر عهده تمام  افراد جامعه است. تغییر شرایط این کودکان، نیازمند عزمی جدی، برنامه‌ریزی دقیق و همکاری همه‌جانبه میان مردم، دولت و جامعه جهانی است. اقدامات کوتاه‌مدت نمی‌توانند جایگزین سیاست‌های پایدار و جامع شوند. بهبود وضعیت اقتصادی، کاهش فقر، آموزش همگانی، و حمایت از خانواده‌های آسیب‌پذیر، راهی است که به‌واسطه آن می‌توان این چرخه معیوب را شکست.

بیایید فراموش نکنیم که این کودکان، آینده جامعه ما هستند. اگر امروز برای آنان کاری نکنیم، فردا شاهد جامعه‌ای خواهیم بود که بیش از پیش با چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و انسانی روبه‌رو خواهد شد. مسئولیت ما نه ‌تنها در مقابل این کودکان، بلکه در برابر نسلی است که می‌تواند با حمایت ما، به شکوفایی و سربلندی برسد. جا دارد گفته شود. در جوامع بحران زده مانند ایران امروز - فرزند آوری- بیش از دو فرزند. هم خیانت به کودک و هم خیانت به جامعه است! باید  خانواده های خصوصا جوان گول تبلیغات حکومتی مبنی بر فرزند آوری را نخورند. حکومت دنبال امت پروری است و چشم بر معضلات اجتماعی بسته است !

امید است که با تلاشی همگانی، روزی برسد که دیگر هیچ کودکی مجبور نباشد در خیابان‌ها به دنبال لقمه‌ای نان، رؤیاهایش را گم کند. آینده‌ای که در آن، همه کودکان شایسته لبخند، آرامش و زندگی‌ای سرشار از امید باشند.

در اینجا باید نکته‌ی مهمی را مطرح کرد که نیاز به بررسی دقیق‌تری دارد. در بسیاری از جوامع، ( مانند ایران ) مساجد و مراکز مذهبی از بودجه‌های عمومی ، دولتی و کمک‌های مردمی قابل توجهی برخوردارند، اما گاها نقش آن‌ها در حل مشکلات اجتماعی، از جمله حمایت از کودکان کار و بی‌سرپرست، به اندازه‌ی کافی پررنگ نیست. دلایل مختلفی می‌توان برای این مسئله مطرح کرد:

بسیاری از مساجد ، کلیسا ها و هیئت‌های مختلف مذهبی... بیشتر روی برگزاری نماز جماعت، سخنرانی‌ و تبلیغات های دینی، مراسم مذهبی (مانند محرم و رمضان) و فعالیت‌های عبادی متمرکز هستند. در حالی که انسانیت بر رسیدگی به مستضعفان و یتیمان تأکید بسیاری دارد! اما در عمل، این اولویت همیشه در دستور کار مساجد و مراکز مذهبی قرار نمی‌گیرد. در بسیاری از مساجد، رویکردی سیستماتیک برای مقابله با معضلات اجتماعی مانند کودکان کار وجود ندارد. شاید برخی خیریه‌های وابسته به مساجد در این زمینه فعال باشند، اما معمولاً این اقدامات پراکنده و محدود است. در برخی کشورها ( منجمله ایران ! )،  مساجد بودجه‌های مستقلی از دولت دریافت می‌کنند، اما این بودجه‌ها عمدتاً برای نگهداری ، تبلیغات و ساخت ‌وساز هزینه می‌شود. بسیاری از فعالیت‌های خیریه‌ای وابسته به کمک‌های مردمی است که در برخی موارد به سمت امور مذهبی مانند برگزاری مراسم و نذورات سوق پیدا می‌کند.

در بسیاری از کشورها، سیاست‌گذاری مشخصی برای مساجد  ، کلیساها و....در جهت مقابله با آسیب‌های اجتماعی مانند کودکان کار.... وجود ندارد. حتی اگر نهادهای مذهبی تمایل به ورود به این حوزه داشته باشند، فقدان برنامه‌های اجرایی و چارچوب قانونی مشخص، مانع از اقدام مؤثر می‌شود. بسیاری از مردم نقش مساجد و کلیسا ها...را بیشتر در امور عبادی می‌بینند تا در فعالیت‌های اجتماعی. در نتیجه، انتظار چندانی از این مراکز برای ورود به مسائل عمیق اجتماعی مانند رسیدگی به کودکان کار و بی سرپرست وجود ندارد.

تخصیص بخشی از بودجه‌ مساجد و هیئت‌های مذهبی - تبلیغاتی به امور خیریه و اجتماعی به جای صرف هزینه‌های سنگین برای ساخت و بازسازی مداوم مساجد...ضرورت دارد ! همکاری با نهادهای مدنی و خیریه‌ها برای افزایش تأثیرگذاری در حل مشکلات کودکان کار، لازمه اش ایجاد فرهنگ‌ سازی میان مردم تا نقش تشکلهای مردم نهاد در مسائل اجتماعی پررنگ ‌تر شود.

استراتژی فشار اقتصادی و بین‌المللی برای وادار کردن حکومت  ایران برای رسیدگی به رفاه عمومی مهم است! یکی از انتقادات رایج این است که بخش قابل ملاحظه ای از بودجه‌های دولتی صرف امور مذهبی- تبلیغاتی و تشکل‌های خاص می‌شود، در حالی که بخش‌های رفاهی مانند آموزش، بهداشت و حمایت از کودکان کار و بی سرپرست ، سهم بسیار ناچیزی دارند. کاهش این بودجه‌ها و هدایت آن‌ها به مسائل اجتماعی می‌تواند تأثیر مثبتی داشته باشد.

سازمان‌های حقوق بشری و رسانه‌های بین‌المللی می‌توانند نقش مهمی در آگاه‌سازی افکار عمومی جهانی و تحت فشار قرار دادن حکومت ایران برای رسیدگی به کودکان کار... داشته باشند. تحریم‌ها و فشارهای اقتصادی اگر به درستی هدایت شوند، می‌توانند باعث تغییر اولویت‌های بودجه‌ای شوند، اما مشکل اینجاست که تحریم‌ها اغلب فشار بیشتری بر مردم عادی وارد می‌کنند تا بر ساختار حکومتی و این مهم باید تغییر کند و حکومت و دستگاههای عظیم و طویل نظامی - تبلیغاتی حکومت مورد تحریم قرار گیرد!

افزایش آگاهی عمومی از طریق رسانه‌ها، گزارش‌های تحقیقی و افشاگری درباره سوءمدیریت بودجه، می‌تواند حکومت را مجبور به پاسخگویی کند. در داخل کشور، به دلیل محدودیت‌های شدید رسانه‌ای، این کار دشوار است، اما رسانه‌های فارسی‌زبان خارجی می‌توانند نقش مهمی در این زمینه ایفا کنند. در کنار فشارهای خارجی، مهم است که جنبش‌های اجتماعی، فعالان مدنی و حتی گروه‌های مذهبی داخل کشور نیز بر عدالت اجتماعی  و قضائی تأکید کنند و از حکومت بخواهند که به جای اولویت دادن به نهادهای غیرضروری، مستقیماً به مشکلات مردم رسیدگی کنند. البته حکومت ایران تجربه‌ی دور زدن تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی را دارد و ممکن است حتی با کاهش بودجه‌های خاص، باز هم اولویت‌هایش تغییر نکند.

کاهش بودجه نهادهای مذهبی ممکن است با مقاومت شدید جریان‌های سنتی مواجه شود. فشارهای بین‌المللی ممکن است به بهانه‌ی "دخالت خارجی" مورد سوءاستفاده تبلیغاتی حکومت قرار گیرد. با شفاف سازی و گزارش و مستندات در مورد کودکان کار ، بی سرپرست  و فراری... به جهانیان و آگاهی دادن به سازمان ملل در این مورد و شفاف‌سازی درباره وضعیت کودکان کار و بی‌سرپرست در ایران و ارائه این گزارش‌ها به نهادهای بین‌المللی مانند سازمان ملل، یونیسف و سازمان‌های حقوق بشری می‌تواند تأثیرگذار باشد.

برای پیشبرد این امر مهم چند روش وجود دارد: جمع‌آوری آمار دقیق از تعداد کودکان کار،  کودکان بی سرپرست ، کودکان خیابانی....شرایط زندگی آن‌ها و عوامل تأثیرگذار (فقر، مهاجرت، بی‌سرپرستی و غیره...) بسیار مهم است! تهیه گزارش‌های تحقیقی با استناد به منابع معتبر، شامل تصاویر، ویدئوها و شهادت‌های مردمی. استفاده از مستندسازی میدانی برای نشان دادن شرایط واقعی این کودکان. ارسال این گزارش‌ها به یونیسف، کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل و نهادهای مرتبط با حقوق کودک. ارتباط با سازمان‌های حقوق بشری مانند دیده‌بان حقوق بشر برای جلب توجه جهانی. تلاش برای تحت فشار قرار دادن حکومت ایران از طریق مکانیسم‌های بین‌المللی. انتشار مستندات در رسانه‌های بین‌المللی شبکه‌های فارسی‌زبان. راه‌اندازی کمپین‌های آگاهی‌بخش در شبکه‌های اجتماعی با هشتگ‌های مرتبط مثل: کودکان- کار. حقوق- کودک (StopChildLabor)

همکاری با سازمان‌های بین‌المللی و حقوق بشری.

استفاده از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی.

تولید محتوا به زبان‌های مختلف برای جلب حمایت جهانی.

افزایش فشار بر نهادهای داخلی:

درخواست از دولت برای ارائه گزارش شفاف درباره تخصیص بودجه‌های اجتماعی.

مطالبه‌گری از نمایندگان مجلس و مسئولان برای اتخاذ سیاست‌های حمایتی.

حمایت از نهادهای مردمی و خیریه‌هایی که در این زمینه فعالیت دارند.

ایجاد ارتباط میان فعالان داخلی و خارجی.

همکاری با خبرنگاران و فعالان اجتماعی برای تهیه گزارش‌های دقیق.

ایجاد پل ارتباطی میان فعالان حقوق بشر در ایران و سازمان‌های بین‌المللی.

تأسیس پلتفرم‌های مستقل برای اطلاع‌رسانی و انتشار مستندات.

نتیجه: با ترکیب این اقدامات، می‌توان توجه جهانی را به وضعیت کودکان کار در ایران جلب کرد و فشار بیشتری برای بهبود وضعیت آن‌ها وارد آورد. این موضوعات مهم و حساس مربوط می‌شود که در دنیای امروز به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه و حتی در برخی جوامع پیشرفته، چالش‌های جدی ایجاد کرده است. این مسائل تأثیرات عمیق و منفی بر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی کودکان دارند و حقوق پایه‌ای آنها را زیر سوال می‌برند.

کودکان، آسیب‌پذیرترین قشر هر جامعه‌ای هستند که باید مورد حمایت ویژه قرار گیرند. اما متأسفانه، در بسیاری از نقاط جهان، کودکان با مشکلات متعددی همچون کار اجباری، ازدواج زودهنگام، سربازگیری اجباری و خشونت‌های جسمی، جنسی و روانی مواجه‌اند. در سطح جهان، بیش از ۱۶۰ میلیون کودک مشغول به کار هستند که بسیاری از آن‌ها در کشورهای آفریقایی و آسیای جنوبی زندگی می‌کنند. سازمان‌های بین‌المللی مانند یونیسف ( متاسفانه یونیسف در ایران با چالش های زیادی روبروست...! ) و سازمان بین‌المللی کار (ILO) در تلاش برای کاهش کار کودکان و جایگزینی آن با آموزش هستند.

کودک‌همسری یکی از معضلات حقوق بشری است که به ازدواج افراد زیر سن قانونی اشاره دارد. این پدیده در بسیاری از کشورها، به ویژه در مناطق روستایی و محروم، همچنان رواج دارد. در ایران، سن قانونی ازدواج برای دختران ۱۳ سال ( پیشنهاد:  برای دختران و پسران 26 سال باشد!) و برای پسران ۱۵ سال است، اما با اجازه دادگاه، ازدواج در سنین پایین‌تر نیز امکان‌پذیر است. طبق آمارها، هر ساله هزاران دختر زیر ۱۸ سال به ازدواج اجباری تن می‌دهند که پیامدهای منفی مانند ترک تحصیل، بارداری زودهنگام و خشونت خانگی را به همراه دارد. در جهان، کشورهایی مانند هند، بنگلادش، افغانستان، نیجریه و سودان جنوبی بیشترین میزان کودک‌همسری را دارند. تلاش‌های جهانی برای مبارزه با این پدیده از طریق تصویب قوانین حمایتی و افزایش آگاهی اجتماعی همچنان ادامه دارد.

کودکان سرباز به کودکانی گفته می‌شود که در درگیری‌های مسلحانه شرکت داده می‌شوند. این کودکان به عنوان جنگجو، جاسوس، پیام‌رسان یا بردگان جنسی مورد استفاده قرار می‌گیرند. ایران به طور رسمی از کودکان سرباز استفاده نمی‌کند، اما گزارش‌هایی درباره حضور برخی نوجوانان در گروه‌های شبه‌نظامی منتشر شده است. در برخی از کشورهای آفریقایی و خاورمیانه مانند سودان جنوبی، سومالی، سوریه و یمن، هزاران کودک به اجبار در جنگ‌های داخلی شرکت داده می‌شوند. این کودکان اغلب ربوده شده یا به دلیل شرایط اقتصادی و اجتماعی ناچار به پیوستن به گروه‌های مسلح می‌شوند.

کودک‌ ستیزی به اعمال خشونت فیزیکی، روانی یا جنسی علیه کودکان اشاره دارد که می‌تواند در محیط خانواده، مدارس، جوامع و حتی در فضای مجازی رخ دهد. در ایران، موارد کودک‌آزاری و قتل کودکان در برخی موارد گزارش شده که موجب خشم عمومی شده است. نبود قوانین حمایتی کافی و عدم اجرای دقیق آن‌ها از جمله مشکلات اصلی در این زمینه محسوب می‌شود. در سطح جهانی، میلیون‌ها کودک قربانی خشونت‌های خانگی، سوءاستفاده جنسی و آزارهای آنلاین می‌شوند. سازمان‌های مدافع حقوق کودک همچون یونیسف، تلاش دارند با اجرای کمپین‌های آگاهی‌بخش و ایجاد پناهگاه‌های حمایتی، این معضل را کاهش دهند.

یکی از تلخ ‌ترین جنبه‌های آسیب به کودکان، سوءاستفاده جنسی و خشونت فیزیکی علیه آن‌ها است. بسیاری از این کودکان به دلیل ترس از انتقام، فشار اجتماعی و یا ناآگاهی، قادر به گزارش این موارد نیستند. در ایران، کودکانی که مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرند، معمولاً در خانواده‌های نا به ‌سامان، محیط‌ های فقیرنشین یا مراکز نگهداری غیرقانونی زندگی می‌کنند. برخی پرونده‌های جنجالی مانند قتل و آزار کودکان در سال‌های اخیر، ضرورت اصلاح قوانین و افزایش حمایت‌های اجتماعی را نشان داده است. در جهان، قاچاق کودکان برای بهره‌کشی جنسی و کار اجباری یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های حقوق بشری محسوب می‌شود. بسیاری از کودکان در مناطق جنگی یا بحران‌زده به دام باندهای قاچاق انسان می‌افتند.

نتیجه‌گیری و راهکارها : برای مقابله با این معضلات، نیاز به همکاری دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی و جامعه مدنی وجود دارد. اصلاح و اجرای قوانین حمایتی برای جلوگیری از کودک‌همسری، کار کودکان و سوءاستفاده از آن‌ها. بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی خانواده‌ها تا نیازی به کار کودکان یا ازدواج زودهنگام نباشد. اگرچه چالش‌های پیش روی کودکان گسترده و پیچیده هستند، اما با اقدامات مناسب می‌توان آینده‌ای بهتر برای آنان رقم زد. کودکان آینده‌سازان جامعه هستند و هرگونه کوتاهی در حمایت از آنان، تأثیرات جبران‌ناپذیری بر کل جامعه خواهد داشت. کودکان کار، کودک‌همسری، کودکان سرباز و کودک‌ستیزی... از جمله مسائلی هستند که در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، هنوز یک چالش جدی به شمار می‌روند. این مشکلات نه تنها حقوق ابتدایی کودکان را نقض می‌کنند، بلکه آثار مخربی بر رشد جسمانی، روانی و اجتماعی آن‌ها دارند.

در خاتمه بهتر دیدیم در مورد ختنه دختران و کودکان سخنی رانده شود که به موضوع ما ربط دارد. ختنه کردن دختران که به آن آزار جنسی زنان یا ختنه زنان (Female Genital Mutilation - FGM) نیز گفته می‌شود، عملی بسیار آسیب ‌زننده و غیرقانونی در بسیاری از کشورها است. این عمل معمولاً در برخی جوامع یا فرهنگ‌ها به دلایل مذهبی، فرهنگی یا اجتماعی انجام می‌شود و برخلاف ختنه پسران که معمولاً به دلایل پزشکی یا مذهبی انجام می‌گیرد، ختنه زنان بدون هیچ دلیل پزشکی و به‌طور عمدی برای تغییر و آسیب به ساختارهای تناسلی زنان است.

ختنه زنان شامل هر نوع عمل آسیب ‌زای تناسلی است که هدف آن تغییر یا آسیب رساندن به بخش‌هایی از آلت تناسلی زنانه، از جمله برداشتن بخش‌هایی از کلیتوریس، لب‌های داخلی یا خارجی دستگاه تناسلی است. این عمل هیچ‌گونه فواید پزشکی ندارد و در بسیاری از کشورها به شدت محکوم شده و به‌عنوان نقض حقوق بشر شناخته می‌شود.

دلایل مختلفی برای این عمل وجود دارد که اغلب به سنت‌ها، باورهای فرهنگی و مذهبی مرتبط می‌شود. برخی از این دلایل عبارتند از:

کنترل میل جنسی زنان: در بسیاری از جوامع، ختنه زنان به‌عنوان روشی برای کاهش میل جنسی زنان و تضمین وفاداری آنها در ازدواج‌ها انجام می‌شود.

معتقدات فرهنگی و اجتماعی: در برخی جوامع، ختنه زنان به‌عنوان یک rite of passage یا به‌عنوان علامتی از بلوغ در نظر گرفته می‌شود.

تصور زیبایی: در برخی از فرهنگ‌ها، ختنه زنان ممکن است به‌عنوان عملی برای افزایش زیبایی یا جلب توجه در نظر گرفته شود.

دلیل مذهبی: برخی جوامع به اشتباه تصور می‌کنند که این عمل جزئی از آداب مذهبی است، اگرچه هیچ دلیلی در متون مذهبی (اسلام، مسیحیت یا یهودیت) برای انجام این عمل وجود ندارد.

انواع ختنه زنان

بر اساس نوع عمل، ختنه زنان به چند دسته تقسیم می‌شود که شدت آسیب در هر نوع متفاوت است:

نوع 1 (کلیتورکتومی): برداشتن جزئی یا کامل کلیتوریس (قسمت حساس آلت تناسلی زنانه).

نوع 2 (اکسایش): برداشتن کلیتوریس به همراه قسمتی از لبه‌های داخلی دستگاه تناسلی (لب‌های مینور).

نوع 3 (اینفیبولاسیون): برداشتن کلیتوریس، لب‌های داخلی و خارج و دوختن ناحیه تناسلی به‌گونه‌ای که برای دسترسی به واژن باید پوست دوباره شکافته شود.

نوع 4: شامل سایر روش‌های آسیب‌زننده است که به نواحی تناسلی زنان وارد می‌شود، مثل استفاده از داغ کردن یا بریدن با اشیای تیز.

عوارض و خطرات ختنه زنان  و دختران جوان

ختنه زنان.. بسیار خطرناک است و می‌تواند عوارض شدید و آسیب‌های طولانی‌مدت به بدن و روحیه زنان.... وارد کند!

خونریزی و عفونت: این عمل می‌تواند باعث خونریزی شدید و عفونت‌های خطرناک شود.

مشکلات در هنگام زایمان: زنان ختنه‌شده ممکن است در حین زایمان با مشکلاتی چون انسداد دهانه واژن، عفونت و آسیب به بافت‌ها مواجه شوند.

آسیب به سیستم تناسلی: ختنه زنان  به مشکلات طولانی‌مدت در عملکرد جنسی و بهداشت فردی منجر شود.

درد مزمن و اختلالات روانی: ختنه زنان  باعث دردهای مزمن، احساسات بی‌قراری و مشکلات روانی مانند اضطراب و افسردگی شود.

مشکلات جنسی: زنان ...ختنه ‌شده ممکن است در تجربه لذت جنسی با مشکلات جدی مواجه شوند.

مخالفت‌های حقوق بشری

ختنه زنان در بسیاری از کشورها به‌عنوان نقض حقوق بشر و آزار جسمی شناخته می‌شود. سازمان‌های جهانی مانند سازمان بهداشت جهانی (WHO) و سازمان ملل متحد به شدت با این عمل مخالفت می‌کنند و آن را به‌عنوان یک نقض آشکار حقوق زنان و کودکان می‌شمارند. این عمل در بسیاری از کشورها به‌طور قانونی ممنوع است و در صورت انجام آن، افراد ممکن است تحت پیگرد قانونی قرار بگیرند. آگاهی‌بخشی و آموزش‌های حقوقی در حال افزایش است تا جوامع مختلف از این عمل مضر و آسیب‌زننده آگاه شوند.

حقوق کودک و اقدامات جهانی

مقابله با ختنه  کودکان و دختران جوان: بسیاری از کشورها قوانینی وضع کرده‌اند که انجام ختنه زنان را غیرقانونی می‌سازد و اقدامات مختلفی برای جلوگیری از آن در جریان است. سازمان‌های جهانی مانند سازمان بهداشت جهانی (WHO)، یونیسف و سازمان ملل متحد در حال تلاش برای از بین بردن این عمل در سطح جهانی هستند. این سازمان‌ها علاوه بر تلاش‌های قانونی، به آگاهی‌بخشی به جوامع در مورد آسیب‌های این عمل و حقوق کودک پرداخته‌اند. در نهایت، ختنه زنان عملی غیرقانونی و بسیار مضر است که باید با آن مقابله کرد و برای حمایت از حقوق زنان و دختران در سراسر جهان باید آموزش‌ها و تغییرات فرهنگی صورت گیرد.

سخن پایانی: تمامی این پدیده‌ها در نهایت به نقض حقوق انسانی کودکان اشاره دارند. حقوق کودک به‌عنوان یکی از اصول بنیادی حقوق بشر باید مورد توجه قرار گیرد و بر اساس آن، تمامی تلاش‌ها باید در جهت از بین بردن شرایطی باشد که به چنین آسیب‌هایی منجر می‌شود. برای حل این مسائل نیاز به تغییرات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است. دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی باید به‌طور جدی اقدام کنند و با همکاری جامعه جهانی، از کودکانی که در این شرایط قرار دارند، حمایت کنند و حقوق آنها را به رسمیت بشناسند. در نهایت، برای پایان دادن به مشکلات کودکان کار، کودک‌همسری، کودکان سرباز و کودک‌ستیزی... ضروری است که ما به عنوان جامعه انسانی، درک عمیق‌تری از حقوق کودکان داشته باشیم و این حقوق را نه تنها در حرف، بلکه در عمل نیز محترم بشماریم. پایان. زمستان 2025

لغو مجازات اعدام ؛ گامی به سوی انسانیت و عدالت قضائی

فرشید یاسائی

پیشگفتار: از آغاز تمدن تا امروز، مجازات اعدام به‌عنوان یکی از ابزارهای قدرت برای مجازات قانون ‌شکنان به‌کار رفته است؛ از امپراتوری‌های باستانی مانند ایران ، مصر، بابل، یونان و روم گرفته تا دوران مدرن. این شیوه‌ی مجازات، در طول تاریخ با مفاهیمی چون انتقام، بازدارندگی و حتی رستگاری توجیه شده و اغلب به نام عدالت به اجرا درآمده است. اما در سده‌های اخیر، با ظهور اندیشه‌های حقوق بشری و شکل‌گیری فلسفه‌های اجتماعی نوین، مخالفت با اعدام بیشتر از همیشه شنیده می‌شود. این مجازات که به‌ زعم برخی کشورها نمادی از عدالت است، برای بسیاری دیگر چیزی جز تقویت خشونت و سرکوب نیست.

در این مسیر، بسیاری از کشورها با مرور قوانین خود به لغو مجازات اعدام روی آورده و آن را گامی برای تعالی انسانی و تمدنی بیشتر تلقی کرده‌اند. متفکران و نویسندگانی چون ژان ژاک روسو، ایمانوئل کانت، تولستوی و داستایفسکی، هرکدام از دیدگاه خود اعدام را به چالش کشیده‌اند. داستایفسکی که خود تجربه زندان و کار اجباری را داشته، معتقد بود که اعدام چیزی جز نمایش خشونت نیست که روح انسان را خالی و انسانیت را در هم می‌شکند.

آغاز : در جوامعی که هنوز مجازات اعدام را اجرا می‌ کنند، اغلب به اثرات منفی و مخرب این عمل بر چهره و روان جامعه بی‌توجهی می‌شود. به چند مورد مهم توجه شده است:

عادی‌سازی خشونت: اجرای اعدام به‌عنوان امری قانونی، نوعی مشروعیت به خشونت می‌بخشد. قتل تحت عنوان «عدالت» و «انتقام» این پیام را منتقل می‌کند که خشونت می‌تواند پاسخ خطا و جرم باشد. این عادی‌سازی، به‌ ویژه در ذهن کودکان و نوجوانانی که شاهد این صحنه‌ها هستند، تأثیرات منفی عمیقی می ‌گذارد و ممکن است دیدگاه آن‌ها را نسبت به عدالت و انسانیت تغییر دهد.

تضعیف حس همدردی و انسانیت: حضور مردم در مراسم اعدام، به‌خصوص با جمعیت و هیجانات عمومی، حس همدردی و انسانیت را در جامعه کاهش می‌دهد. چنین مراسم‌هایی جامعه‌ای بی‌تفاوت و خشن ایجاد می‌کنند که حتی از درد و رنج دیگران، هرچند مجرم، لذت می‌برد. این بی‌تفاوتی به مرور به کرختی در برابر خشونت و افت اخلاقی جامعه منجر می‌شود.

افزایش ترس و ناامنی روانی: وجود مجازات اعدام و اجرای آن حس ناامنی و ترس را در جامعه افزایش می‌دهد. سیستم قضایی که به مرگ محکوم می‌کند، نوعی نگرانی و احساس ناامنی را در افراد جامعه به‌وجود می‌آورد و این ترس از مجازات ممکن است به سرکوب و جلوگیری از رشد آزاد و خلاقیت‌های اجتماعی بیانجامد.

خدشه‌دار شدن وجهه بین‌المللی: در جهانی که لغو مجازات اعدام نشانه‌ای از پیشرفت حقوق بشری محسوب می‌شود، کشورهای مجری این مجازات با انتقادات شدید بین‌المللی مواجه‌اند. نگاه جهانی به این کشورها اغلب غیرانسانی و خشن بوده و چهره‌ای منفی از آن‌ها ایجاد می‌کند.

از بین بردن امید به بازسازی و اصلاح: اعدام برخلاف دیگر مجازات‌های اصلاحی، فرد را از هرگونه فرصت بازگشت و اصلاح محروم می‌کند. در واقع، این مجازات نشان‌دهنده‌ی ناامیدی از امکان تغییر و بازسازی است و این پیام را به جامعه منتقل می‌کند که هیچ امیدی برای اصلاح خطاکاران وجود ندارد.

تاریخچه و روند جهانی لغو مجازات اعدام

مجازات اعدام یکی از قدیمی‌ترین شیوه‌های تنبیهی است که در قرن هجدهم نخستین تلاش‌ها برای لغو آن آغاز شد. در سال ۱۷۸۶، ایالت توسکانی در ایتالیا به‌عنوان اولین منطقه، این مجازات را لغو کرد. از آن زمان تا امروز، بیش از ۱۰۰ کشور در سراسر جهان این مسیر را طی کرده‌اند. بسیاری از کشورها با توجه به اصول حقوق بشر و احترام به کرامت انسانی، به لغو مجازات اعدام روی آورده و به جای آن بر بازپروری و اصلاح مجرمان تمرکز کرده‌اند.

دیدگاه‌های موافقان و مخالفان لغو مجازات اعدام

موافقان لغو مجازات اعدام:

حق حیات یکی از اصول بنیادین حقوق بشر است و مجازات اعدام در تضاد با این حق قرار دارد.

وجود خطاهای قضایی که گاه منجر به اعدام افراد بی ‌گناه می‌شود، یکی از قوی ‌ترین استدلال‌های موافقان است. مطالعات نشان داده که اعدام تأثیر قابل ‌توجهی بر کاهش جرم ندارد. سیستم‌های قضایی عادلانه و فرصت‌های اصلاح و بازپروری ، انسان‌ دوستانه‌تر و مؤثرتر از اعدام‌اند.

مخالفان لغو مجازات اعدام:

مخالفان اعدام را ابزاری برای بازدارندگی می‌دانند و معتقدند که ترس از مرگ می‌تواند جلوی ارتکاب به جرایم سنگین را بگیرد. برخی معتقدند عدالت ایجاب می‌کند که مرتکبان جنایات سنگین مجازاتی شدید مانند اعدام را تجربه کنند. آنان باور دارند که این مجازات می‌ تواند تسلی خاطری برای خانواده قربانیان  رافراهم کند!

تأثیر اعدام بر کاهش جرم

تأثیر مجازات اعدام بر کاهش جرم یکی از موضوعات مورد بحث در عدالت کیفری است. بیشتر پژوهش‌ها، به‌ویژه در کشورهای غربی، نشان می‌دهند که اعدام تأثیر قابل‌ توجهی در کاهش جرم ندارد و عواملی چون وضعیت اقتصادی و عدالت حقوقی - اجتماعی بیشتر بر کاهش جرم تأثیرگذارند. بسیاری از محققان بر این باورند که مجازات اعدام خشونت را نهادینه کرده و حتی ممکن است جامعه را به سمت قساوت بیشتر سوق دهد.

نگاه تولستوی و نقد اخلاقی اعدام

لئو تولستوی، به‌عنوان پیام‌آور صلح، مجازات اعدام را نقد کرده و معتقد بود که حتی کسانی که در مراسم اعدام حضور دارند، در واقع به نوعی شریک جرم هستند. به نظر تولستوی، این خشونت مشروعیت یافته، انسانیت را به قربانی خشونت تبدیل می ‌کند و جامعه را از همدلی و انسان‌دوستی تهی می‌سازد.

نتیجه‌گیری: با توجه به شواهد تاریخی، اجتماعی و پژوهشی، می‌توان نتیجه گرفت که مجازات اعدام نه‌تنها به کاهش جرم و جنایت منجر نمی‌شود، بلکه به تضعیف انسانیت و اخلاقیات جامعه نیز می‌انجامد. این پرسش اساسی مطرح است که آیا هدف عدالت انتقام است یا اصلاح و بازگشت به جامعه؟ بسیاری از اندیشمندان معتقدند لغو مجازات اعدام گامی مؤثر در جهت انسانی ‌تر شدن جوامع و ایجاد فرهنگی مبتنی بر صلح و همدلی است.

اعدام در حکومت دیکتاتوری اسلامی ایران: ریشه‌ها، پیامدها و راهکارهای توقف

بیش از چهار دهه است که حکومت جمهوری اسلامی ایران، مخالفان سیاسی و مجرمان عادی را با توسط اعدام ازبین میبرد. اگرچه در بسیاری از کشورها اعدام به تدریج جای خود را به روش‌های انسانی‌تر و بازپروری داده است، در ایران، این مجازات همچنان به‌طور گسترده و تحت عناوین گوناگون اجرا می‌شود. این مقاله به‌دنبال بررسی راهکارهایی برای متوقف‌کردن این ماشین کشتار است و به عواملی می‌پردازد که باعث شده جامعه، به‌ویژه مردم عادی، در مراسم اعدام حضور یابند و گاها فرزندان خود را نیز به تماشای این صحنه‌ها ببرند.

چالش‌های فرهنگی و اجتماعی اعدام در ایران

یکی از چالش‌های اساسی در مقابله با اعدام در ایران، نگرش‌های فرهنگی و دینی است که آن را نوعی عدالت و ابزار بازدارنده از جرم تلقی می‌کند. این باور به‌ویژه در جوامعی با پیشینه مذهبی، عمیقاً نهادینه شده است و بسیاری از مردم به‌سختی می‌توانند اثرات منفی این مجازات را بر جامعه بپذیرند. لازم است به جای تمرکز بر جرم، ریشه‌های اجتماعی و اقتصادی آن را بررسی کنیم، چرا که ریشه‌کنی جرم نیازمند اصلاح ساختارهای جامعه است، نه حذف افراد.

از منظر فرهنگی، پذیرش مجازات اعدام به‌عنوان یک عمل عادلانه، باعث ایجاد حس کنجکاوی و گاه حتی لذت در برخی افراد از تماشای این صحنه‌ها شده است. این ناهنجاری اجتماعی در نتیجه تبلیغات دولتی و معرفی اعدام به‌عنوان نمادی از عدالت در جامعه، به‌طور غیرمستقیم به مردم القا شده است.

راهکارهای فرهنگی برای کاهش حضور در مراسم اعدام

افزایش آگاهی عمومی: ترویج آگاهی در مورد اثرات روانی و اجتماعی منفی تماشای اعدام، از طریق رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و نهادهای آموزشی، می‌تواند از میزان استقبال مردم از این مراسم بکاهد. این برنامه‌ها می ‌توانند بر اثرات روانی ، خشونت و خطرات آن را برای کودکان و نوجوانان تمرکز کنند.

تغییر باورهای سنتی و مذهبی: با بهره‌گیری از تفسیرهای دینی و مذهبی که به جای انتقام، بر بخشش و اصلاح تأکید دارند، می‌توان به ‌تدریج نگرش عمومی نسبت به اعدام را تغییر داد. استفاده از چهره‌های مذهبی معتبر که به کرامت انسانی و ارزش حیات تاکید دارند، می‌تواند نقش مهمی در کاهش مشروعیت اعدام در اذهان عمومی داشته باشد.

جایگزین‌های مجازات اعدام: معرفی و ترویج جایگزین‌های اعدام مانند حبس‌های بلندمدت و برنامه‌های بازپروری می‌تواند راه‌حل مؤثری باشد. ایجاد تصویری مثبت از این مجازات‌های جایگزین می‌تواند به مردم نشان دهد که اصلاح و بازگشت مجرم به جامعه ممکن است و جامعه می‌تواند از فواید آن بهره‌مند شود.

آثار هنری و مستندها: نمایش آثار هنری و مستندهایی که اثرات مخرب روانی و اجتماعی مراسم اعدام بر جامعه و به‌ویژه بر کودکان را نشان می‌دهند، می‌تواند نگرش مردم را تغییر دهد. هنر و سینما ابزارهای با قدرتی برای بازنمایی این اثرات هستند و می‌  توانند به تغییر نگرش عمومی کمک کنند.

راهکارهای بین‌المللی برای توقف مجازات اعدام در ایران

اعمال فشارهای بین‌المللی: استفاده از ظرفیت‌های حقوقی و دیپلماتیک در سازمان ملل و سایر نهادهای حقوق بشری برای مستندسازی موارد اعدام و افزایش فشار بر دولت ایران. این فشارها می‌تواند شامل قطعنامه‌های بین‌المللی، تحریم‌های هدفمند علیه مقامات قضایی و حقوقی و محکومیت‌های رسمی باشد.

کمپین‌های جهانی و حمایت از فعالان حقوق بشر: کمپین‌های جهانی و جمع‌آوری امضاهای بین‌المللی می‌توانند افکار عمومی جهانی را علیه مجازات اعدام در ایران بسیج کنند و باعث جلب توجه رسانه‌ها و دولت‌های خارجی شوند. همچنین حمایت بین‌المللی از فعالان حقوق بشر داخل ایران که به ‌رغم خطرات زیاد، برای کاهش و لغو مجازات اعدام تلاش می‌کنند، می‌تواند تاثیرات گسترده‌ای در پی داشته باشد. کوشش جهت لغو مجازات اعدام بی وقفه باید صورت گیرد تا کشور ایران به کشورهائی که مجازات اعدام را ملغی ساختند ؛ بپیوندد!

نمونه‌های موفق لغو اعدام در سایر کشورها: استفاده از تجربیات کشورهای موفق در لغو اعدام، مانند برخی کشورهای اروپایی، می‌تواند کمک بزرگی به آگاهی‌رسانی عمومی و مقایسه اثرات مثبت اجتماعی و قضایی این کشورها باشد. این تطبیق، به جامعه نشان می‌دهد که راه‌هایی انسانی ‌تر و مؤثرتر برای برخورد با جرم و جنایت وجود دارد.

پشتیبانی از خانواده‌های قربانیان اعدام و ارتباط با آنان: ایجاد شبکه‌های حمایتی میان ایرانیان داخل و خارج از کشور، به ‌ویژه برای حمایت از خانواده‌هایی که عزیزان خود را به دلیل اعدام از دست داده‌اند، می‌تواند به ایجاد همبستگی و فشار بیشتر برای توقف این مجازات کمک کند.

نتیجه‌گیری: مجازات اعدام در ایران نه تنها تأثیری در کاهش جرایم نداشته ، بلکه به ابزار سرکوب سیاسی و ترس تبدیل شده است. مقابله با این پدیده نیازمند رویکردی چندجانبه است که شامل تلاش‌های فرهنگی، فشارهای بین‌المللی و تغییر قوانین است. با افزایش آگاهی عمومی، تقویت ارزش‌های انسانی و ارائه جایگزین‌های مجازات اعدام، می‌توان به مرور جامعه‌ای ساخت که به جای استقبال از مرگ، بر زندگی و اصلاح افراد تمرکز کند. در نهایت ، لغو مجازات اعدام  در ایران ، نیازمند حمایت همگانی و هماهنگی جهانی است تا به مرور و با اصلاح قوانین و تغییر نگرش‌های فرهنگی، ایران نیز بتواند گامی به سوی انسانی‌تر کردن عدالت بردارد و از این چرخه خشونت‌ زا خارج شود....پائیز 2024

به مناسبت هشتم ماه مارس روز جهانی زن

فرشید یاسائی

پیشگفتار : روز هشتم مارس، مصادف با روز جهانی زن، نه تنها فرصتی برای تجلیل از دستاوردهای زنان در سراسر جهان است، بلکه یادآور مبارزه آن‌ها برای حقوق برابر، رفع تبعیض و تحقق عدالت اجتماعی محسوب می‌شود. این روز، به عنوان نمادی از مقاومت زنان در برابر نابرابری‌ها، نقطه عطفی در تاریخ جنبش‌های فمینیستی و حقوق بشری به شمار می‌رود. با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در زمینه حقوق زنان، همچنان در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، زنان با چالش‌های متعدد اجتماعی و حقوقی مواجه‌اند. در این مقاله، به بررسی اهمیت روز جهانی زن، مشکلات زنان در ایران و راهکارهای دستیابی به برابری جنسیتی می‌پردازیم.

تاریخچه کوتاهی در مورد هشتم ماه مارس روز بین المللی زن!

آغاز : روز هشتم مارس، روز جهانی زن، مناسبتی بین‌المللی برای گرامیداشت مبارزات زنان در سراسر جهان است. این روز به عنوان نمادی از تلاش زنان برای برابری، حقوق انسانی و عدالت اجتماعی - قضائی شناخته می‌شود. ریشه‌های این روز به جنبش‌های کارگری زنان در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بازمی‌گردد. برخی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخی مرتبط با این روز :

زنان کارگر در نیویورک  (1908) در اعتراض به شرایط سخت کاری، دستمزدهای پایین و نبود حق رأی دست به تظاهرات زدند. سال 1909 نخستین " روز ملی زن " در ایالات متحده، به پیشنهاد حزب سوسیالیست آمریکا در ۲۸ فوریه برگزار شد. (1910) کنفرانس بین‌المللی زنان کارگر در کپنهاگ (دانمارک)، به پیشنهاد کلارا زتکین (فعال سوسیالیست آلمانی)، پیشنهاد کرد که روزی مشخص برای مبارزات زنان تعیین شود.1911 برای نخستین بار، روز جهانی زن در چندین کشور از جمله آلمان، اتریش، دانمارک و سوئیس گرامی داشته شد.1917: در روسیه، زنان در اعتراض به جنگ و شرایط سخت معیشتی تظاهرات کردند. این حرکت به انقلاب فوریه انجامید و بعدها باعث شد شوروی 8 مارس را به عنوان روز رسمی زنان اعلام کند.1977 سازمان ملل متحد این روز را به رسمیت شناخت و از کشورهای عضو خواست آن را به عنوان روز حقوق زنان و صلح جهانی گرامی بدارند. امروزه، هشتم مارس نه ‌تنها روزی برای یادآوری مبارزات گذشته زنان است، بلکه فرصتی برای تأکید بر مشکلات و تبعیض‌های موجود علیه زنان در سراسر جهان، از جمله نابرابری  حقوقی ، جنسیتی، خشونت علیه زنان، تبعیض در محیط کار و حقوق اجتماعی و سیاسی... است.

مشکلات زنان در ایران تحت حاکمیت حکومت دیکتاتوری اسلامی بسیار گسترده و عمیق است. این مشکلات شامل نقض حقوق اولیه، تبعیض‌های قانونی و ساختاری، سرکوب آزادی‌های فردی و اجتماعی، و محدودیت‌های شدید در حوزه‌های مختلف زندگی زنان است. در ادامه برخی از مهم‌ترین چالش‌هایی که زنان در ایران با آن روبه‌رو هستند فهرست وار بررسی می‌کنیم:

نقض حقوق اولیه و سرکوب اجتماعی

حجاب اجباری: زنان در ایران مجبورند پوشش اسلامی مورد تأیید حکومت را رعایت کنند. هرگونه سرپیچی از این " قانون " می‌تواند به بازداشت، جریمه و حتی خشونت فیزیکی منجر شود.

گشت ارشاد و سرکوب زنان: نیروهای امنیتی تحت عنوان " گشت ارشاد" زنان را به بهانه عدم رعایت حجاب یا پوشش نامناسب مورد اذیت و آزار قرار می‌دهند.

ممنوعیت ورود به استادیوم‌ها و اماکن عمومی: زنان سال‌ها از ورود به استادیوم‌های ورزشی منع شده‌اند و تنها در برخی موارد محدود و تحت فشارهای بین‌المللی اجازه حضور یافته‌اند.

محدودیت‌های شغلی و تحصیلی: زنان در برخی رشته‌های دانشگاهی و مشاغل خاص با محدودیت‌هایی روبه‌رو هستند و بسیاری از مشاغل کلیدی مانند قضاوت از دسترس آن‌ها خارج است.

تبعیض‌های قانونی

در ایران، حق طلاق عمدتاً در اختیار مردان است و زنان برای طلاق گرفتن نیاز به اثبات مواردی مانند عدم پرداخت نفقه، اعتیاد یا خشونت دارند. همچنین، حضانت فرزند پس از سن مشخصی به پدر یا خانواده پدری سپرده می‌شود. طبق قوانین شرعی جمهوری اسلامی، سهم ارث زنان نصف مردان است. همچنین، دیه زن نصف دیه مرد در نظر گرفته می‌شود. دختران برای ازدواج نیاز به اجازه پدر دارند و در صورت ازدواج، تابعیت و حق سفر مستقل آن‌ها تحت تأثیر قوانین شوهر قرار می‌گیرد. قانون ایران به مردان اجازه چندهمسری می‌دهد و ازدواج دختران از سن ۱۳ سالگی (و در مواردی حتی کمتر با اجازه قاضی) قانونی است.

بازداشت و زندانی شدن فعالان حقوق زنان: بسیاری از زنان فعال در حوزه حقوق بشر، مانند نسرین ستوده، سپیده قلیان.... به دلیل فعالیت‌هایشان دستگیر، شکنجه و به حبس‌های طولانی‌مدت محکوم شده‌اند.

سرکوب اعتراضات زنان: اعتراضات زنان علیه حجاب اجباری، مانند "دختران خیابان انقلاب" یا اعتراضات سراسری ۱۴۰۱ (که پس از قتل مهسا امینی رخ داد)، با خشونت شدید مواجه شد و بسیاری از زنان معترض کشته، زخمی یا بازداشت شدند.

خشونت علیه زنان و نبود حمایت قانونی

قتل‌های ناموسی: قتل‌های ناموسی در برخی مناطق ایران همچنان رخ می‌دهد و قاتلان معمولاً با مجازات‌های سبک مواجه می‌شوند. قوانین ایران حمایت کافی از زنان در برابر خشونت خانگی ندارند و شکایت از همسر یا پدر به‌سختی ممکن است. زنان قربانی تجاوز و آزار جنسی معمولاً مورد سرزنش جامعه قرار می‌گیرند و در بسیاری از موارد شکایت آن‌ها به نتیجه نمی‌رسد.

محدودیت‌های فرهنگی و اجتماعی

سانسور و تبعیض در رسانه و هنر: حضور زنان در سینما، موسیقی، و دیگر هنرها به‌شدت تحت کنترل است و آن‌ها نمی‌توانند بدون حجاب در فیلم‌ها ظاهر شوند. همچنین، خوانندگی زنان در جمع‌های عمومی ممنوع است.

فشارهای مذهبی و ایدئولوژیک: زنان باید در همه عرصه‌های زندگی مطابق با ارزش‌های ایدئولوژیک حکومت رفتار کنند و هرگونه تخطی از این قوانین با مجازات‌های سنگین مواجه می‌شود.

در شرایط کنونی، زنان ایران نه‌تنها با قوانین تبعیض‌آمیز و سرکوب‌های حکومتی مواجه هستند، بلکه هرگونه تلاش آن‌ها برای تغییر شرایط نیز با سرکوب و تهدید روبه‌رو می‌شود. با این‌ حال، جنبش‌های زنان در ایران، به‌ویژه در سال‌های اخیر، نشان داده‌اند که این مبارزه ادامه دارد و زنان ایران برای دستیابی به حقوق خود تسلیم نخواهند شد.

روز جهانی زن، فرصتی برای ارج نهادن به تلاش‌های بی‌وقفه زنان در سراسر جهان است. در ایران، زنان همچنان برای دستیابی به حقوق برابر مبارزه می‌کنند و فعالان حقوق بشر برای اصلاح قوانین تبعیض‌آمیز تلاش‌های بسیاری انجام می‌دهند. تحقق برابری جنسیتی نه تنها به نفع زنان، بلکه به رشد و پیشرفت کل جامعه کمک خواهد کرد. این روز، یادآور آن است که تا زمانی که عدالت محقق نشود، این مبارزه ادامه خواهد داشت.

افزایش سن ازدواج به ۲۶ سال: این پیشنهاد باعث می‌شود جوانان فرصت کافی برای تحصیل، کسب مهارت‌های شغلی و رسیدن به بلوغ فکری و اقتصادی داشته باشند. در بسیاری از کشورها، میانگین سن ازدواج بالاتر از ۲۵ سال است، زیرا افراد ابتدا به استقلال مالی و فکری می‌رسند و سپس تصمیم به ازدواج می‌گیرند. این تغییر می‌تواند از ازدواج‌های زودهنگام و مشکلات ناشی از آن (مانند طلاق‌های زودهنگام و فشارهای اقتصادی) جلوگیری کند. سواد و آگاهی یکی از عوامل مهم در موفقیت زندگی مشترک است. ازدواج افراد باسواد و آگاه باعث می‌شود تصمیم‌های بهتری بگیرند و در تربیت فرزندان هم موفق‌تر عمل کنند. این شرط می‌تواند به افزایش سطح تحصیلات جامعه و کاهش فقر کمک کند، زیرا افراد قبل از تشکیل خانواده مهارت‌های لازم برای تأمین زندگی را کسب خواهند کرد.

در حال حاضر، سن قانونی ازدواج برای دختران در ایران ۱۳ سال (و در موارد خاص حتی کمتر) است که مشکلات زیادی از جمله بارداری‌های زودهنگام، ترک تحصیل و وابستگی اقتصادی را به همراه دارد. سن قانونی باید 18 سال باشد و زیر 18 سال باید کودک شناخته شود و کودک همسری در هر شرایطی باید ممنوع شود و کسانیکه بی قانونی میکنند. باید مجازات شوند هم اعضای خانواده و هم عاقدان صیغه عقد...!

تعیین 26 سال به عنوان سن حداقل ازدواج باعث می‌شود که دختران فرصت کافی برای تحصیل و رشد شخصی داشته باشند. در قوانین کنونی ایران، حتی پس از ۱۸ سالگی زنان برای برخی امور (مانند خروج از کشور، ازدواج و برخی مسائل حقوقی..) به اجازه پدر، پدربزرگ یا سرپرست نیاز دارند. استقلال زنان پس از ۱۸ سالگی به آن‌ها حق تصمیم‌گیری درباره زندگی‌شان را می‌دهد و باعث افزایش مشارکت اجتماعی و اقتصادی آنان می‌شود این تغییر می‌تواند باعث کاهش وابستگی زنان به خانواده و افزایش توانمندی آن‌ها در جامعه شود. اجرای این تغییرات نیاز به فرهنگ ‌سازی، اصلاح قوانین و حمایت اجتماعی دارد. البته ممکن است با مخالفت‌هایی از سوی جریان‌های سنتی روبه ‌رو شود، اما تجربه کشورهای دیگر نشان داده است که این تغییرات در بلندمدت موجب پیشرفت جامعه می‌شود.

سخن پایانی : طی سال‌های اخیر، فعالان حقوق زنان در ایران تلاش‌های زیادی برای تغییر قوانین و افزایش آگاهی عمومی انجام داده‌اند. اعتراض به حجاب اجباری، کمپین‌های تغییر قوانین طلاق و حضانت، و تلاش برای ورود زنان به ورزشگاه‌ها از جمله این اقدامات بوده‌اند. با این حال، فشارهای حکومتی و قوانین سختگیرانه مانع از تحقق بسیاری از این مطالبات شده است. روز جهانی زن، فرصتی برای قدردانی از مبارزات تاریخی و ادامه راه برای دستیابی به عدالت است. در ایران، زنان نه‌تنها با قوانین تبعیض‌آمیز و سرکوب حکومتی مواجه‌اند، بلکه برای تغییر شرایط نیز هزینه‌های سنگینی پرداخت می‌کنند. با این‌حال، ایستادگی، آگاهی‌بخشی و مبارزات پیوسته آن‌ها نشان می‌دهد که این مسیر ادامه دارد و روزی، برابری حقوقی و آزادی محقق خواهد شد. تحقق عدالت جنسیتی، نه‌تنها زنان، بلکه کل جامعه را به سوی پیشرفت، صلح و رفاه سوق خواهد داد. هشتم مارس، یادآور آن است که تا زمانی که حقوق برابر محقق نشود، این مبارزه ادامه خواهد داشت. زمستان 2025